 |
 |
Uništene i oskrnavljene srpske pravoslavne svetinje na Kosovu i Metohiji (1999-2000)
| ||
|
Uništene i oskrnavljene srpske pravoslavne svetinje na Kosovu i Metohiji (1999-2000)
|
||
|
Prof. dr Ljubiša FolićRaspeta baštinaKosovo i Metohija predstavljaju saborni hram srpskog naroda. Vizantijski istorijski izvori potvrđuju da je konačno naseljavanje srednjebalkanskog područja slovenskim življem završeno tokom VII veka.
Sredinom X veka vizantijski car Konstantin VII Porfirogenit piše da je car Iraklije (610 - 641) za naseljavanje dodelio Srbima provinciju Dalmaciju (Constantine Porphyrogenitus, De administrando imperio, Ed Gy. Moravcsik, English translation by R. J. H. Jenkins, Budapest 1949. cap. 32). U Carigradu se XI - XII veka znalo da Dalmacija, u tadašnjem smislu, počinje od Kosova, gde žive "Dalmati", odnosno Srbi (Anne Comnene, Alexiade -- Regne de l'Empereur Alexis I Comnene 1081 - 1118; texte etabli et traduit par B. Leib, Paris 1937 - 1945, II, 147 - 148, 157, 166, 184).
Arheološki materijali svedoče o neprekidnom prisustvu srpskog stanovništva na Kosovu i Metohiji još od ranovizantijskog doba, odnosno od VI veka. Najstariji srpski nalazi su pogrebni spomenici - gromile na planini Ostrvici jugoistočno od Prizrena iz vremena kada su Srbi spaljivali pokojnike. Na gromile se nadovezuju groblja IX - XI veka, u kojima je nađen nakit uobičajen za Slovene od Moravske do Makedonije, sa osobinama srpskog etničkog prostora: Čečan, Matičane, Badovac i Gračanica.
Posebno su značajna srpska groblja datovana od XI - XIII veka u Vrbnici kod Prizrena, Prčevu kod Kline i Vlaštici kod Gnjilana, jer govore o neprekidnom postojanju koje se može i kasnije pratiti preko kamenih nadgrobnih spomenika, tokom XIV - XV veka.
*** Raška eparhija se prvi put pominje 1020. u II hrisovulji vizantijskog cara Vasilija II (976 - 1025). Bila je u sastavu ohridske arhiepiskopije i obuhvatala je centralne srpske krajeve oko reka Raške, Ibra i Lima. U vreme arhiepiskopa Save 1219. ulazi u sastav autokefalne Žičke arhiepiskopije, da bi po proglašenju Pećke patrijaršije 1346. bila uzdignuta na stepen mitropolije.
Prizrenska eparhija se pominje 1019. godine u povelji vizantijskog cara Vasilija II. Obuhvatala je grad Prizren sa okolinom, Hvosno (prostor oko Dečana i Peći) i predele oko ušća reka Belog i Crnog Drima. U sastav samostalne Srpske arhiepiskopije ulazi 1219. godine. Područje Hvosna izdvaja se u posebnu Hvostansku eparhiju sa sedištem u manastiru Maloj Studenici, severoistočno od Peći. Uzdizanjem Srpske pravoslavne crkve na stepen patrijaršije, Prizrenska episkopija postaje mitropolija. Posle 1766. Prizrenskoj eparhiji su pripojene stara Hvostanska i Lipljanska, odnosno Gračanička (Novobrdska) eparhija.
Pećka eparhija je osnovana krajem XIII veka kada je sedište Srpske crkve preneto iz Žiče u Peć. Ukinuta je 1766. i združena sa Prizrenskom i Skenderijskom, kasnije sa Raškom eparhijom. Posle oslobođenja stare Srbije od Turaka 1912. godine, Pećka eparhija je obnovljena. Od 1808. godine Prizrenska eparhija je spojena sa Raškom u jednu Raško - prizrensku eparhiju, sa sedištem u Prizrenu, koja i danas postoji.
Svetinje Raško - prizrenske eparhije vekovima su na udaru raznih zavojevača i neprijatelja srpskog naroda. Skrnavljenja i rušenja su započeli Turci, a nastavili Šiptari. Jedan broj crkava je vremenom pretvoren u xamije, odnosno na crkvištima su podizane muslimanske bogomolje, a od materijala sa srpskih svetinja građene su xamije. (Početkom XVII veka od materijala porušenog manastira Sv. Arhanđela, zadužbine cara Dušana, prizrenski Sinan - paša je podigao u Prizrenu veliku xamiju koja i danas postoji.) Turski Jegen - paša opljačkao je 1688. Gračanicu i na devet konja preneo u Carigrad njene dragocenosti.
U Prvom (1914 - 1918) i Drugom svetskom ratu (1941 - 1945) najstariji srpski duhovni prostor pljačkali su i granatirali Nemci, Italijani i Šiptari. Posle Drugog svetskog rata, pustošenje srpskih svetinja na Kosovu i Metohiji nastavili su lokalni Šiptari, dok je komunistička vlast manastirsku imovinu nacionalizovala. Raško - prizrenska eparhija je čuvar svetinja duhovne baštine stvarane vekovima, od vremena pre Svetog Save, pa do današnjih dana. *** Po službenom popisu na Kosovu i Metohiji postoji 1446 naseljenih gradova i sela. Naučna istraživanja preduzimana tokom XIX i XX veka ustanovila su da na tom prostoru ima 162 objekta proglašena za kulturno dobro od izuzetne vrednosti, dok je 500 proglašeno spomenicima kulture, a preko 1400 evidentirano kao kulturna baština srpskog naroda na ovom tlu.
U ovoj najkultivisanijoj oblasti svih srpskih zemalja vrhunac se postiže tokom XIII i XIV veka, pa delom i XV veka. Svedočanstva su prekrasni hramovi, srpske molitve u kamenu: Visoki Dečani (1327 - 1335), Pećka patrijaršija (1230 - 1330), Bogorodica ljeviška (1219), Gračanica (1313 - 1321), kao i impozantni ostaci Sv. Petra Koriškog, Studenice Hvostanske, Sv. Arhanđela, Banjske, Zvečana, Novog Brda, Prilepca, Ubošca, Ajnovca i desetine vlasteoskih zadužbina XIII i XIV veka. No, ove dragocenosti nisu usamljene, uz njih su nicale stotine i stotine manjih crkava, manastirskih ćelija, isposnica, crkvišta u poljima kraj izvora reka i puteva.
Za crkve kosovsko - metohijske arhitektonske grupe karakteristična je osnova u obliku upisanog krsta, nadvišena kupolom. Struktura zidova je obično od naizmenično ređanih tesanika i opeke. Pećka patrijaršija, koja se sastoji od četiri crkve i prostrane priprate, zastupljena je sa dve škole: raškom iz XIII veka (crkva Sv Apostola) i kosovsko - metohijskom (crkva Sv. Dimitrija i Sv. Bogorodice). Dečani su kombinacija višebrodne bazilike sa kubetom u romanskoj obradi a delom i gotskoj, budući da je graditelj bio katolički kaluđer -- fra Vita iz Kotora. Romanska kula - zvonik je ogledalo zapadnog uticaja na Bogorodici ljeviškoj. Ukrštanje vizantijske i gotske umetnosti izraženo je na Saskoj crkvi u Starom Trgu, koja je podignuta u XIII veku kao katedralna crkva Sasa, poznatih nemačkih rudara u srednjevekovnoj Srbiji. Srpsko monumentalno zidno slikarstvo iz vremena pre Nemanjića nastalo je krajem XII veka i sačuvano je između ostalog i na zidovima u pećinskom paraklisu (kapeli) Petra Koriškog kod Prizrena. Majstori zidnog slikarstva u XIII veku daju zrela ostvarenja. Stvarajući novi stil daju i značajne novine: umesto plave boje upotrebljavaju zlato, likove mirnih pokreta crtaju krupnim potezima, bogati kolorit efektno naglašavaju igrom svetlosti i senke. Figure sa plastičnim oblicima potiču iz 1250. godine i karakteristika su crkve Sv. Apostola u Pećkoj patrijaršiji. Ove odlike se zapažaju sve do druge decenije XIV veka kroz manastir Banjsku (1313 - 1317) gde se nalaze freske rađene sa "zlatnim nebom" umesto sa plavom pozadinom.
Početkom XIV veka pored scena iz jevanđelja, tematika slikarstva se proširuje na apokrifne priče, Strašni sud, kalendar, pesme - akatiste... Prvi put je u ikonografiji Istoka predstavljen Apostolski ciklus i ciklus o Postanku sveta. Scena postaje življa i dublja, figure su u živom pokretu, kolorit je bogatiji, oblici plastičniji. Maštovitost slikara dolazi do punog izražaja. Proširena tematika uslovila je smanjenje formata scene i figure. Figure fresaka često se nižu u deset i više zona. Stvorena je posebna, tzv. Milutinova dvorska slikarska škola. Fresko - slikarstvo Kosova i Metohije iz XIII i XIV veka zauzima značajno mesto u slikarstvu toga vremena, a slikari fresaka kao što je temperamentni kolorista Mihailo Astrapa (Sv. Apostoli u Pećkoj patrijaršiji, Bogorodica ljeviška...) i nepoznati majstori živopisa u Dečanima i Gračanici, svrstavaju se u red najboljih slikara toga doba u svetu. Značajna ostvarenja postignuta su u dvema ikonopisačkim školama: pećko - dečanskoj i prizrenskoj, koje su istovremeno podjednako izrazite u minijaturnom slikarstvu. Poznati i nepoznati majstori iz tih ikonopisnih i prepisivačkih škola dali su vrhunska umetnička ostvarenja. Tu su pre svega dve prizrenske ikone iz prvih decenija XIV veka: Bogorodica Odigitrija i Bogorodica Umiljenija (prvobitno su pripadale ikonostasu Bogorodice ljeviške).
Više od šest vekova odolevaju vremenu pet dečanskih ikona rađenih rukom istih zografa koji su slikali impresivne freske dečanske crkve. Među njima se posebno ističe Bogorodica Pelagonitisa. Bogat fond ikona od XIV do XVII veka ističe stvaraoce kao što su zograf monah Longin iz Peći, slikar Radul, Maksim Tujković i nepoznate iluminatore rukopisnih crkvenih knjiga, kao i slikare na platnu. U riznicama manastira Dečana, Gračanice i Pećke patrijaršije nalazi se preko 300 rukopisnih i štampanih knjiga od XII do XVIII veka, zatim 109 ikona i preko 100 bogoslužbenih predmeta od metala i tekstila. Po drugim, manjim crkvama takođe se nalazi značajan broj ikona i ostalih pokretnih dragocenosti. U Gračanici je u XVI veku postojala štamparija. Početkom 1539. godine u njoj je štampan Oktoih peoglasnik. *** Kulturno - umetničko blago Kosova i Metohije, ulazi u red najviših umetničkih ostvarenja hrišćanske civilizacije. Arhijereji, vladari, monasi i sveštenici, zajedno sa narodom, podizali su i ukrašavali crkve, manastire i pećinske isposnice. Mnogi biseri srednjevekovne arhitekture odoleli su zubu vremena i sačuvani su do današnjih dana. Na žalost, umesto da se tom blagu dodeli status svetske kulturne baštine, ono doživljava iskorenjivanje kroz osam faza zatiranja. |
