Đorđe Janković,
Filozofski fakultet, Beograd

Arheološka svedočanstva o slovenskim kulturama
na istočnoj obali Jadrana u Srednjem veku

1. medjunarodna konferencija o sukcesiji Jadranskog mora i o granicama unutar bivše Jugoslavije, Beograd, septembar 2003.

Also, English version:
Đorđe Janković, Archeological Evidence of Slav Cultures on the Eastern Adriatic Coast in Medieval Times

Ovo izlaganje zasnivaće se na arheološkim i pisanim izvorima o Slovenima na istočnoj obali Jadranskog mora. Tu je prevlast Slovena nesporna od kraja 6. stoleća. Naravno, kulturna i etnička istorija tog područja ima predistoriju. Nekada su tu živeli tzv. Iliri, među koje se od 5-4. stoleća stare ere naseljavaju Grci. Potom, u Ilirskim ratovima, Rimljani osvajaju Dalmaciju, što je okončano ugušivanjem Panonskog ustanka 9. g. nove ere. Nastupila je era latinske kolonizacije i romanizacije domorodačkog stanovništva u gradovima. Učesnici Velike seobe naroda ovde su od kraja 4. stoleća zatekli, koliko se danas zna, rimsko - helensku kulturu u gradovima, dok su domoroci u unutrašnjosti zadržali mnoge osobine svoje kulture. U takvu sredinu doseljavaju se od 6. stoleća Sloveni iz Podunavlja.

Pisani izvori su, razumljivo, isključivo latinskog i grčkog porekla. Malo je onih suvremenih koji izričito govore o Slovenima na Jadranu od 6. do 9. stoleća. Iz pisama pape Grigorija I (590-604), iz kojih saznajemo da su oko 600. godine Sloveni oko Salone i da prodiru u Italiju.[1] Pavle Đakon (oko 720-797) beleži Slovenske sukobe sa Langobardima u Severnoj Italiji, i slovenski napad na langobardski Benevent 662.[2] U pisanim izvorima poreklom iz 10. stoleća ima podataka koji se odnose na starija stoleća; to su podaci iz dela De administrando imerio cara Konstantina VII Porfirogenita (DAI)i[3] i Historia Salonitana Maior Tome Arhiđakona.ii[4] U njihovim delima ima predanja o Slovenima na Jadranu. Srbi su naselili Dalmaciju po odobrenju cara Iraklija (610-641); i za Hrvate je navedeno da su naseljeni u vreme istog cara ali pre Srba, što nije potvrđeno arheološkim nalazima. Srbi su tada i kršteni, od strane sveštenika dovedenih iz Rima. Sloveni nastanjeni u Dalmaciji severno od Cetine, radi odmazde su zauzeli Salonu, glavni grad Dalmacije i okolno primorje, negde u ranom 7. stoleću. Potom 641, Sloveni, očigledno saveznici Vizantije, na osnovu naredbe vizantijskih careva, dopuštaju Romanima iz Splita da uzmu mošti svetitelja iz ruševina Salone. Po podacima Tome Arhiđakona, Sloveni Dalmacije su veoma rano primili Hrišćanstvo.

Odnos snaga na Jadranu bitno se promenio sa pojavom Franaka, koji su uništili Langobardsku kraljevinu.iii[5] Oni su 788. zauzeli Istru, a potom su napali i Dalmaciju želeći da je osvoje, izgovarajući se navodnim napadom Tarsaćana, svakako Romana, na franačku vojsku. Usledio je rat sa Vizantijom i Srbima, koji se završio mirom zaključenim u Ahenu 812. Posledica su bili preuzimanje Istre od strane Franačke, naseljavanje Hrvata od Tarsatike (Rijeke) do Cetine i Licika u potonjem Zahumlju, između Neretve i Dubrovnika. Sukoba između doseljenih Slovena, Hrvata, sa latinskim gradovima, bilo je i posle toga. Ovom dobu pripada i jedan prvorazredan epigrafski izvor, basen krstionice načinjen u vreme kneza Višeslava, srpskog vladara sa početka 9. stoleća zabeleženog u DAI. Ta krstionica je verovatno odneta iz manastira Svetog Arhanđela Mihaila kod Tivta u Boki u Mletke; preneta je 1942. u Zagreb pa u Split, gde se i sada nalazi.iv[6]

Zahvaljujući detaljnom opisu u DAI, potkrepljenog i drugim podacima, zna se raspored slovenskih kneževina u Jadranskom primorju sredinom 10. stoleća. Na jugu su prvo Dioklitija, kasnije poznata pod imenom Zeta, zatim Travunija (Trebinje) sa Konavlima, nastanjene Srbima, pa Zahumlje sa prestonicom u Stonu, u kome žive Srbi a vladajući sloj je poreklom od slovenskih Licika i zatim Neretvljani, takođe Srbi, koji su se na moru graničili sa gradom Splitom. Dalje se prostirala Hrvatska, morem sve do Labina u Istri, sa izuzetkom ostrva i gradova koji su bili romanski, u sastavu vizantijske teme Dalmacije. Romanski gradovi u susedstvu Hrvata bili su obavezni da im daju danak. Kasnije, u 11. stoleću, Neretvljani su se povezali sa Hrvatima, a potom su bili u sastavu države Nemanjića.

Pisane izvore arheologija je uglavnom potvrdila; najveće neslaganje pokazalo se oko naseljavanja Hrvata, jer arheološki nalazi pokazuju da se ono odigralo samim početkom 9. stoleća, što se protivi izričitom podatku iz DAI o hrvatskom naseljavanju u doba cara Iraklija, koji nije potvrđen drugim pisanim izvorima.v[7] Ovde ću dati pregled meni dostupnih arheoloških podataka o Slovenima u jadranskom priobalju. Oni se podudaraju sa pisanim izvorima osim u iznetom. Arheologija Slovena na Jadranu u etničkom, plemenskom smislu, mora se podeliti na doba pre i posle franačkih osvajanja, koja su promenila etničke odnose na jadranskoj obali.

U 7-8. stoleću izdvajaju se dve kulture Slovena na istočnoj jadranskoj obali. Treća je vizantijska kultura Romana latinskog jezika nastanjenih u primorskim gradovima, osobina podudarnih Siciliji, Atini i Korintu ili Hersonesu. Na jugu su živeli Srbi, na prostoru koji se po sadašnjim saznanjima može omeđiti ušćem Drima na jugoistoku a na severozapadu okolinom Splita i dalje kopnom do Velebita. Odlike ove kulture su, na obali Jadrana, manastiri na Prevlaci i Majsanu sa prepoznatljivom srpskom grnčarijom, groblje sahranjenih pokojnika sa svedočanstvima trizne u Kamenom više Herceg Novog, kao i druga nalazišta u zaleđu.vi[8] Od Šibenika do Poreča zabeležena je slovenska kultura, osobena u 6-7. stoleću po urnama, nađenim kod Skradina i još nekim nepouzdanim nalazima, kojima odgovaraju pojedinačni nalazi grnčarije, kao iz Dvograda u Istri.vii[9] Za isto područje u 7. i 8. stoleću osobene su dve vrste grobnih nalaza. Iz Kašića kod Zadra to su urne rađene zanatski, ukrašene češljem.viii[10] U Istri su to groblja sahranjenih pokojnika, koji u nošnji imaju uz slovenske osobine (strelice, kresiva, pređice i drugo), jasne vizantijske uticaje (kopče, nakit).ix[11] Čini se da je reč o pripadnicima dva različita plemena, jednom nastanjenom u Istri a drugom u severnom primorju Dalmacije. Oni u Istri su bili u nekakvom savezu sa Vizantijom, što se može pretpostaviti po prihvatanju uticaja njene kulture. Sloveni u Ravnim kotarima su postojanije održavali tradiciju, ali su po svoj prilici i oni održavali dobre odnose sa primorskim gradovima.

Od doba osvajanja Karla Velikog nastupile su velike promene. On je dramatično proširio granice svoje države sa današnje Francuske i Nemačke na Italiju i Panoniju, pokušavajući da zauzme i celu Dalmaciju. Novonastala arheološka slika, 9. stoleća, sada se može podeliti na srpsku, hrvatsku i nedovoljno jasno određenu istarsku kulturu, uz onu romansku u gradovima. Srpska je utvrđena u arheološkim slojevima na Prevlaci, zatvorenim u arapskom napadu 867, a reč je pre svega o grnčariji vekovima osobenoj za srpske prostore.x[12] Sa mnogo više istraživanih nalazišta određena je hrvatska kultura, zastupljena nizom osobenih grobalja.xi[13] Ona osim nesumnjivo hrvatskih osobina, ranije nezabeleženih na tlu Dalmacije, uz izrazit franački uticaj, sadrže i osobine ranije naseljenih Slovena, a među njima i Srba (grnčarija).xii[14] Ta kultura se u potpunosti podudara sa granicama navedenim u DAI, ali bez Like. Ovaj sloj u Istri nije jasno izdvojen, ali tamo nema nalaza osobenih za Hrvate tog doba niti indicija da će se naći.

U 10-11. stoleću uočene su razlike u arhitekturi crkava. Na tlu Hrvatske države otkriven je niz hramova, ponekad sa kamenim ukrasom i natpisima, koji svedoče o značajnoj graditeljskoj delatnosti između Solina i Knina u 9-11. stoleću.xiii[15] U znatno dužem kontinuitetu mogu se pratiti osobene crkve za Istru.xiv[16] U vizantijskim gradovima teme Dalmacije takođe nema takvih hramova, osim crkvi šestolisnih osnova, korišćenih za krštavanje u 9-10. stoleću, kojih ima i u Hrvatskoj.xv[17] Južnije se izdvaja zetsko - zahumska skupina crkava 11. stoleća. To su crkve izdužene osnove podeljene na tri traveja, sa apsidom na istoku, spolja četvorougaonom a iznutra polukružnom. One su raširene od Drima do Cetine, uključujući susedna ostrva, što se podudara sa granicama države kralja Mihaila Vojislavića i njegovog sina kralja Konstantina Bodina.xvi[18]

Od 12. stoleća pojavljuju se natpisi na slovenskom jeziku uklesani u kamenu. Ćirilični natpisi su osobeni za južno područje. Granica njihovog prostiranja na zapadu ide preko Mljeta, Brača, Poljica kod Splita, a dalje se povlači u unutrašnjost prema Velebitu.xvii[19] Deo tih natpisa je sa crkvi a deo sa nadgrobnih spomenika, od naroda zvanih mramori, a u stručnoj literaturi poznatih pod nazivom stećci.xviii[20] Mramori su osobeni za srpsko stanovništvo 14-15. stoleća. U primorju se šire od okoline Budve do Poljica. Za područje Istre i zapadna ostrva nekadašnje vizantijske teme Dalmacije, osoben je veliki broj glagoljskih natpisa.xix[21] Glagoljski natpisi sporadični su na starohrvatskom području, što ukazuje na bržu latinizaciju Crkve, za razliku od Istre.

Raspored ćiriličnih natpisa podudara se i sa područjem delatnosti Pravoslavne crkve i sa oblastima koje nastanjuju Srbi. U primorju su bila dva episkopska prestola Svetog Save, "arhiepiskopa Dalmacije i Dakije", u Stonu na Pelješcu i kod Tivta u Boki.xx[22] U isto vreme na tlu države Nemanjića delovala je rimokatolička Barska arhiepiskopija; oni su bili ktitori i donatori crkvi i manastira pod Rimokatoličkom crkvom, kao što je to bio Bogorodičin manastir benediktinskog reda na Mljetu.xxi[23] Drugim rečima, kulturne osobenosti ne treba povezivati samo sa političkom dominacijom, odslikanoj u pripadnosti određenoj crkvi ili državi, već i sa etničkim stanjem.

Iz ovog pregleda arheološke građe upoređene donekle sa pisanim izvorima, mogu se izvesti neki pouzdani zaključci. U 7-8. stoleću na istočnom jadranskom primorju žive dve grupe Slovena, koji se graniče negde između Splita i Šibenika. Jugoistočno su živeli Srbi, a severozapadno je bilo nastanjeno jedno ili dva južnoslovenska plemena pristigla iz Srednjeg Podunavlja. Oni su bili saveznici Vizantije na izvestan način, kako to pokazuju zbivanja oko Salone i u Beneventu, odnosno sukobi Slovena iz predela Istre sa Langobardima zapadno od Soče. Po franačkom osvajanju, između njih se naseljavaju Hrvati, kojima oblast između Krke i Nina postaje matično područje. Oni su se u izvesnoj meri izmešali sa tu ranije nastanjenim Slovenima. Od tada se može u kontinuitetu pratiti manje - više isto stanje. Od ušća Drima do Splita žive Srbi, od Splita do Rijeke Hrvati, a u Istri Sloveni nezabeleženog plemenskog imena. Naravno, tu su i Latini odnosno Romani, kao svojevrstan povezujući činilac, u gradovima od Venecije na severu do Kotora na jugu, uključujući i ostrva između Splita i Pule.

Napomene

// Projekat Rastko / Arheologija //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]