Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Ivan Kustudija

Prisustvo pripadnika naroda iz Crne Gore na tlu Albanije i problemi dvovlasničkih imanja 1945-1948. godine

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Pitanje nacionalnih manjina, veoma je složeno i osjetljivo u odnosima SFRJ sa svim susjednim zemljama. Zanimanja i briga za položaj i razvoj djelova jugoslovenskih naroda, koji kao nacionalne manjine žive u susjednim zemljama, predstavlja bitan faktor u borbi za njihov nacionalni opstanak, priznanje i oživotvorenje prava na položaj ravnopravnosti i svestrani razvitak. Iskustva nam nedvosmisleno govore da je pitanje priznavanja nacionalnih manjina i poboljšanje njihovog položaja osetljiv, složen i dugoročan proces, pa je u tom pravcu neophodno kontinuirano djelovati i koristiti sve realne mogućnosti. Sve se češće koriste prilike i povodi za pokretanje ovih pitanja, posebno od kada se nacionalne manjine tretiraju u širem kontekstu humanitarne dimenzije saradnje i ostvarivanja ljudskih i građanskih prava. Sasvim je jasno i apsolutno prihvatljivo, da polazeći od opredjeljenja, da priznavanje prava nacionalnim manjinama na sopstveni kulturni identitet, razvoj i očuvanje svog nacionalnog bića, određuje civilizacijski, demokratski i kulturni domet nekog društva.^[1]

U cilju što realnijeg prikazivanja položaja naših nacionalnih manjina u Albaniji, potrebno je, da se na naučno zasnovan način osvijetli prisustvo pripadnika naroda Jugoslavije na tlu NSR Albanije, njihov društveno-politički status, odnos sa albanskim stanovništvom, i njihov prosvjetni i kulturni položaj u pojedinim vremenskim razdobljima.

Prema procjenama koje su pravljene u našoj zemlji, a koje su saopštene i u Ujedinjenim nacijama, u NSR Albaniji danas živi oko 100.000 pripadnika naših naroda, od čega 60-80.000 Makedonaca, oko 20.000 Srba, između 15-70.000 Crnogoraca, te 2-3 hiljade iz Bosne i Hercegovine - stanovništva slovenskog porijekla, muslimanske vjere.^[2] Iako su podaci oskudni, na osnovu njih se može zaključiti da u NSR Albaniji, pretežno u Skadarskoj, Dračkoj i Tiranskoj oblasti živi znatan broj pripadnika naših naroda koji vode porijeklo iz Crne Gore, najviše Crnogoraca i Muslimana. Prema nekim izvorima, doduše do kraja neistraženim, pretpostavlja se da na području Skadra, Vrake, Drača i Tirane, živi oko 2.650 porodica ili blizu 17 hiljada lica koja vode porijeklo iz Crne Gore.^[3] Ovaj broj porodica, odnosno lica pretežno sačinjavaju Crnogorci - pravoslavne vjeroispovijesti i muslimani rodom iz područja Titograda, Bara i Ulcinja, koje u NSR Albaniji nazivaju "Bošnjacima", a lica muslimanske vjeroispovijesti uglavnom sa područja Rožaja i Plava koje nazivaju "Kosovarima". Na tlu NSR Albanije živi i manji broj katolika sa područja Bara.^[4]

Podaci sa kojima se raspolaže, govore da je u toku 19. i na početnu 20. vijeka na stotine porodica iz Crne Gore odlazilo u Albaniju. Motivi iseljavanja bili su ekonomski - nemaština, glad i želja da nešto zarade, a krvna osveta bila je primarni uzrok za emigraciju i stalno naseljavanje. Naseljavanja su vršena pretežno u Skadru i njegovoj okolini. Tamo su doseljenici po odobrenju skadarskog paše, obrađivali zemlju, a bavili su se i drugim poslovima a naročito trgovinom. Jedan broj doseljenika ostao je trajno da živi na ovim prostorima. Vraka, oko 6 km sjeveroistočno od Skadra je najveće, etnički najčistije, homogeno i teritorijalno povezano naselje Crnogoraca u Albaniji.^[5] U periodu 1878-1882. godine iselilo se u Albaniju, pretežno u Skadar i okolinu, nekoliko stotina muslimanskih porodica iz novooslobođenih krajeva Crne Gore. To iseljavanje muslimana, vršeno je kako etapno tako i u gotovo neprekidnom procesu. Najkompletnija naseobina muslimana iz tog perioda je oblast Štoja, sa nekoliko seoskih naselja, u blizini Vrake - Skadarska oblast.^[6] U sklopu Turske, sve do stvaranja i međunarodnog priznanja albanske države, Crnogorci u Albaniji su imali državno-pravni status. Ta zaštita je bila lična i imovinska bez obzira na privremeno ili stalno prebivalište. Ovo je ostvarivano posredovanjem ruskog konzula u Skadru i ruskog ambasadora u Carigradu, do osnivanja Crnogorskog konzulata u Skadru, odnosno otvaranja Crnogorskog poslanstva u Carigradu, kada su to oni radili u ime crnogorske države i vlade.^[7]

Dakle, međunarodno pravo obezbjeđivalo je slobodu i opštu zaštitu etničkih i nacionalnih manjina. Turska, u čijem je sastavu bila Albanija do 1913. godine uvažavala je osnove međunarodnog ugovora, posebno odredbe Berlinskog kongresa 1878. godine. U Skadarskoj kotlini, koju je prosijecala jugoslovensko-albanska granica živjele su tri osnovne populacije: Crnogorci, Albanci i Muslimani. Bez obzira na teritorijalne pretenzije dveju susjednih država i konflikata koji su iz njih proizilazili, težilo se da se nađu zajednički interesi, i da se radi toga uvažava sloboda tamošnjih etničkih, nacionalnih, vjerskih i drugih grupacija. Manjinska prava Crnogoraca u Albaniji izražavana su u slobodnoj upotrebi jezika, slobodi obrazovanja i kulturnog življenja, slobodi vjere i vjeroispovijesti uz druge atribute koji su proizilazili iz opšteg sistema Turske države.^[8]

Od dobijanja nezavisnosti Albanije, Londonskim mirom 1913. godine pa do Austrijske okupacije, manjinska prava u Albaniji su ostvarivana pod okriljem međunarodnih organa.^[9] Kada je Albanija 1920. godine međunarodno priznata, obavezala se da će poštovati odredbe Društva naroda o zaštiti nacionalnih manjina, što je ujedno i bio jedan od uslova njenog prijema u Društvo 1921. godine. Od međunarodnog priznanja njene nezavisnosti i od njenog prijema u Društvo naroda, nastupa nova era u manjinskom pitanju u ovoj državi. Kao što je ranije rečeno, za prijem u Društvo bila je neminovna obaveza poštovanja prava manjina. Ona se na to posebnom izjavom obavezala.

U Vraki je na početku ovoga vijeka otvorena osnovna škola u kojoj je nastava izvođena na srpskohrvatskom jeziku, a učitelji su bili pretežno Crnogorci. U njima je primjenjivan crnogorski osnovno-školski program nastave. Škole su bile ne samo značajne obrazovne ustanove već i najjače sredstvo protiv otuđenja Crnogoraca. One su bile u isto vrijeme čuvar i vaspitač crnogorskih tradicija, jezika, običaja i kulture. Bile su podređene Ministarstvu prosvete Jugoslavije, a jugoslovenski konzulatu Skadru vršio je nadzor nad njima. Izdržavanje škola padalo je na teret jugoslovenske vlade.^[10] Od 1929. godine čine se pokušaji albanizacije ovih škola, da bi se 1933. godine kao takve ukinule. Nastava je tada zavedena na albanskom jeziku čime je praktično nestao i posljednji atribut manjinskih prava za Crnogorce u Albaniji. To je ubrzalo procese nacionalnog otuđenja i nasilne asimilacije i albanizacije našeg življa. Prema nekim podacima, zbog takvog stanja, preko 150 crnogorskih porodica napustilo je 1934. godine Vraku i vratilo se u Jugoslaviju. Poslije ovog prinudnog raseljavanja, sa crnogorskim nacionalnim obeležjem, ostala su nena sela kao što su: Omar, Grilj, Stari Borič, Kotrobudan i Kamenica.^[11]

Albanija je postojanje crnogorske nacionalne manjine na svojoj teritoriji javno i službeno negirala, iako je znano da je ova manjina do 1933. godine imala svoje škole na maternjem jeziku, svoja društva i druge oblike nacionalnog življenja. Takođe je do tada pravoslavna crkva bila nezamenjivo uporište u borbi za očuvanje nacionalnog identiteta i tradicije naših građana u Albaniji.^[12] Proces obespravljivanja naše manjine u Albaniji otpočeo je naročito od vremena kralja Ahmeta Zogua.

Poslije rata 1945. godine, veliki broj Crnogoraca je napustio Vraku i Skadar i vratili su se u Crnu Goru. U Albaniji je ostalo negdje oko 17 hiljada Crnogoraca i to u dijelu koji se zove Vraka i južnije: Barabaluša, Dušat, Brdica. Do posebno velikih teškoća za našu manjinu došlo je nakon raskida jugoslovensko-albanskih odnosa 1948. godine. Naši građani na tlu Albanije tada i od tada, posebno bivaju izloženi teroru, deportovanju u logore, raseljavanju iz pograničnik pojaseva u unutrašnjosti i slično. Jednostavno su proglašavani nepouzdanim i neprijateljskim elementima iz čega su slijedile represalije. U širokoj trajnoj i dobro pripremljenoj akciji, praćenoj mjerama represije i prinude, progona, deportacija i političkih pritisaka, bilo im je zabranjivano isticanje bilo kakvih obilježja i bilo kakvih simbola i običaja koji bi ih podsjećali na svoje nacionalno porijeklo.

Poslije drugog svjetskog rata karakter odnosa između Jugoslavije i Albanije bio je determinisao i odnose prema pitanju naših manjina. U prvim godinama poslije rata bilateralni odnosi između ove dvije zemlje bili su veoma razvijeni i raznovrsni. U tim sveukupnim odnosima, privatni interesi naših građana bili su skoro zapostavljeni i podređeni. Nije im se pružala potrebna zaštita lične slobode, fizičkog integriteta i lične imovine. Prosvjetne i kulturne prilike za crnogorske državljane bile su posve nepovoljne. Oni nijesu imali status nacionalne manjine. Pravo svih nacionalnih manjina u Albaniji regulisano je Albanskim ustavom iz 1946. godine. U II glavi član 42. tog ustava stoji: "nacionalnim manjinama zagarantovana je zaštita i razvoj njihove kulture, njihovih narodnih tradicija, upotreba maternjeg jezika i svoja nastava u školama, jednakost u razvoju svih oblasti društvenog života. Privilegije i nacionalna jednakost i svaka aktivnost koja gazi prava nacionalnih manjina, neustavne su i kažnjive prema zakonu."^[13]

Popis stanovništva u Albaniji odmah poslije rata nigdje ne evidentiraju i ni u kakve formulare ne unose druge nacionalne pripadnosti, osim albanske i grčke. Priznavali su postojanje manjem broju. Crnogorsku i ne pominju, iako prema raspoloživim podacima, kao što je ranije rečeno, u Albaniji živi između 15-17 hiljada Crnogoraca i Muslimana koji vode porijeklo iz Crne Gore.^[14] Ovaj narod iz Crne Gore, koji je kao nacionalna manjina živeo u Albaniji nije uživao ni najminimalnija prava u pogledu ostvarivanja nacionalnog, kulturnog, vjerskog i jezičkog identiteta, čak ni minimum onih prava koja su bila formulisana u albanskom ustavu. Umjesto da su ostvarivali svoja prava koja im je pružao ustav oni su u dužem vremenskom periodu bili izloženi politici nasilja asimilacije i denacionalizacije. Denacionalizacija naših manjina vršena je na razne načine a pored ostalog i po sistemu geografske lociranosti, odnosno sistemu rezervata. Ako se predstavnik naše manjine iseljavao iz mjesta gdje geografski živi manjina čiji je on pripadnik, on automatski gubi njeno određenje. U tome je ležao osnovni smisao raseljavanja naših manjina. Nasilnu asimilaciju Albanci nijesu ostvarivali samo direktnom zabranom jezika i nacionalne kulture i sličnim političkim pritiscima, nego i nametanjem ekonomskog, socijalnog, i političkog položaja manjine koji pojedinom pripadniku te manjine logikom ličnog interesa i osiguranja golog života i egzistencije, natura potrebu odricanja od svoje nacionalne pripadnosti. Iako je slobodno ispoljavanje svog nacionalnog bića civilizacijska tekovina i neotuđivo pravo naroda naše manjine u Albaniji nijesu mogle i ne mogu tu tekovinu da uživaju. Potrebno je i neophodno da se u međudržavnim odnosima insistira na reciprocitetu u odnosu na prava koja uživaju pripadnici albanske nacionalnosti u SFRJ.

Na decembarskim izborima 1945. godine za albanske vlasti glasale su i manjine koje su tada tamo živjele. Vlasti su, naročito u Skadru i Tirani, "pozivali jugoslovenske državljane da potpišu izjavu o svom učešću na izborima, 2. decembra 1945."^[15] Ovo glasanje je služilo albanskim vlastima kao dokaz da se glasanjem manjina u isto vrijeme izjasnila za prijem albanskog državljanstva.^[16] Albanska vlada svojom notom od 8. oktobra 1948. godine, brani takvu tezu, navodeći "činjenicu" da su sva ta lica koja traže vizu za povratak u Jugoslaviju izjasnili u predizbornoj kampanji 1945. godine, za albanske vlasti kao albanski državljani i da su sami tražili da se uvedu u biračke spiskove "kao albanski državljani", te da su "na ovaj način izrazili svoju slobodnu volju da prihvate albansko državljanstvo".^[17] Mnoga dokumenta - note i izjave jugoslovenskih državljana ukazuju na ovakve i slične represije nad našom manjinom od strane albanske vlasti. Jedan od najtežih vidova jeste pritisak i razne mjere koje preduzimaju da naši građani pod pritiskom prime albansko državljanstvo. Naša vlada zbog svega toga svojim notama izražavala je protest i osporavala postupak i tumačenje albanske vlade u vezi sa ovim pitanjem. Glasanjem 1945. godine za albanske vlasti, ova lica nijesu izgubila jugoslovensko državljanstvo. Zakon o državljanstvu u Albaniji od 16. decembra 1946. godine predviđao je, pored ostalog, polaganje zakletve pri prelasku stranaca na albansko državljanstvo.^[18] Izbori su dakle sprovedeni 1945. godine a Zakon je donijet 1946, poslije izbora i kao takav nije mogao imati retroaktivno dejstvo.

Jugoslavija je u odnosima sa Albanijom u prvim poslijeratnim godinama ostvarila saradnju, ali većinom na svoju štetu, odričući se i osnovnih principa reciprociteta, ustaljenog u međunarodnim odnosima. Interesantno je kritički preispitati ove prve poslijeratne godine, naročito period od raskida sa Albanijom 1948. godine. Na prvi pogled to je period koji se može ocijeniti kao period u kome su odnosi bili jednostrani. Naša pomoć i podrška Albaniji u prvim poslijeratnim godinama bila je velika. U prve tri godine isporučeno joj je preko 80.000 tona žitarica, od čega je jedna četvrtina poklonjena. 1946. godine Jugoslavija joj je dala 52 miliona dinara pomoći u novcu a 1947. godine dala joj je 5 milijardi dinara kredita bez kamate, a zatim su uslijedili i neki dolarski krediti pod vrlo povoljnim uslovima. U toku prve tri poslijeratne godine data im je velika pomoć u hiljadama artikala. U tom periodu Jugoslavija joj je dala značajnu vojnu pomoć u oružju, municiji, obuci kadrova, tehnici i drugo. Od 1945. do 1948. Albanskoj armiji je isporučeno 243 automobila, 21 tenk, 116 topova, 55 haubica, 102 minobacača, 8 hiljada pušaka, 80 hiljada mina, 62 čamca, 97 radio-stanica i raznih drugih sredstava.^[19]

Jednostrano prekinuti bilateralni odnosi 1948. godine, zatvorenost prema spoljnom svijetu, usporedni civilizacijski i demokratski procesi, denacionalizacija i asimilacija manjina u cilju stvaranja integralne albanske nacije, povremene i slabe veze manjine sa matičnim narodom, uslovili su da nedopustivo malo znamo o položaju djelova naših naroda u NSR Albaniji.

Po svom istorijskom nastanku dvovlasnička imanja naših građana na tlu Albanije mogu se podijeliti u 3 grupe. U prvu grupu spadaju dvovlasnička imanja nastala migracijom brojnih stočara prema ravnicama koje su zaposijedali, a pri tome pravili kuće u brdima. Tako su nastali npr. dvovlasnički posjedi u selima Štoju, Braticu, Ambuli i Fraskanjelu. Ovdje ima priličan broj porodica koje imaju zemlju, a mnogi i svoje kuće daleko u planinskim predjelima Albanije. Ove porodice održavaju stalnu vezu sa rodnim krajem. U drugu grupu spadaju dvovlasnička imanja nastala davanjem miraza udavačama, kao i preseljavanjem pojedinih djelova porodice na jednu i drugu stranu granice i u treću imanja nastala kupovinom, nasljeđivanjem, kao i pomjeranjem granica tokom istorije. Dakle, moglo bi se uopšteno reći, da su dvovlasnička imanja nastala ranije, povlačenjem jugoslovensko-albanske granice ili još prije "preseljavanjem i bjekstvom sa jedne teritorije na drugu, a manji broj za vrijeme II svjetskog rata".^[20]

Pitanje dvovlasničkih imanja naših građana na tlu Albanije i njihovih na našoj teritoriji, postalo je aktuelno još od 1945. godine. Od tada se insistiralo, ali ne naročito energično i dosljedno, i ulagali napori da se i ova pitanja rješavaju takođe na principu reciprociteta. Zalaganje i uloženi napori doživjeli su svoj "procvat" 1948. godine, kada se potvrdilo da je Jugoslavija u odnosu na Albaniju ostvarivala "saradnju" uglavnom u korist svoje štete, odričući se osnovnih međunarodnih utvrđenih odnosa, i osnovnih principa reciprociteta. Pitanje dvovlasničkih imanja postalo je naročito aktuelno od sprovođenja zakona o agrarnoj reformi 1945. i 1946. Ovim zakonom nijesu predviđene specijalne odredbe za zemlju stranih državljana, pa je ona, velikim dijelom, došla pod udar reforme. Crnogorskim dvovlasnicima kojih je bilo najviše sa teritorije Bara i Ulcinja^[21], Albanske vlasti su oduzele zemlju koja se nalazila u Skadarskom području. Ovo oduzimanje zemlje od strane albanske vlasti, nije imalo nikakvu zakonsku osnovu i vršeno je mimo međudržavnih razgovora i dogovora kao i konsultacija sa dvovlasnicima. Albanski dvovlasnici na teritoriji Crne Gore zadržali su pravo nad dvovlasničkim imanjem ali im nije dozvoljeno da prelaze na svoju zemlju i da je obrađuju. Agrarne vlasti Albanije nudile su jugoslovenskim podanicima zemlju u Albaniji pod uslovom da prime albansko državljanstvo, a u suprotnom oduzimali su im je govoreći: "idite neka vam tamo daju zemlju".^[22]

1947. godine napravljeni su spiskovi dvovlasnika i površina njihovih imanja. Utvrđeno je dakle brojno stanje dvovlasnika i površina dvovlasničkih posjeda. Sa teritorije Crne Gore, utvrđeno je tada, bila su 243 dvovlasnika sa posjedima u Albaniji i 132 albanska dvovlasnika sa imanjima u Crnoj Gori. U ovaj broj nijesu uračunata 123 dvovlasnika sa teritorije Crne Gore čija su imanja oduzeta na osnovu Zakona o agrarnoj reformi u NSR Albaniji. Dvovlasnici na području Crne Gore su: Albanci, Crnogorci i Muslimani.^[23] Najviše dvovlasnika na području Albanije su sa teritorije Bara i Ulcinja.^[24] Sa teritorije ondašnjeg Barskog sreza (krajem 1947. i početnom 1948) bilo je 230 seljaka koji su imali zemlju u NSR Albaniji. Njihova dvovlasnička imanja iznosila su oko 150 hektara oranice, 70 hektara livade i 52 hektara pašnjaka i šume. Oko 60 porodica, od pomenutih, polagalo je pravo ispaše na planinskim pašnjacima u Albaniji. Na teritoriji ondašnjeg barskog sreza bilo je 86 dvovlasnika državljana NSR Albanije, sa posjedom od oko 62 hektara oranice, 29 hektara livade i 67 hektara pašnjaka i šuma.^[25] Raspored ovih dvovlasničara i veličina njihovih posjeda nije srazmjerna između pojedinih naspravnih pograničnih sela a po kvalitetu je razlika, pa je to činilo nemogućnost vršenja zamjene zemlje dvovlasničara sa jedne i druge strane granice.

Na osnovu prikupljenih podataka za granični sektor, posebno za srezove Bar, Skadar i Koplik može se dati opšta slika dvovlasničkih problema na ovom i širem sektoru. Nacionalni sastav ovih dvovlasnika, iz obje zemlje "u cjelini je šiptarski",^[26] i da su u velikom broju vezani bliskim ili daljim rodbinskim vezama. Česti su slučaji da su se djelovi jedne iste uže porodice nalazili kao stalni stanovnici obeju država, a ima, i to ne rijetkih slučajeva, da su na teritoriji jedne zemlje nastanjeni i stalno ili povremeno žive državljani druge zemlje. Ovako stanje odnosno opšta situacija i opšte pitanje graničnog saobraćaja stalno je interesovalo stanovništvo s obje strane dijela granice.

Sprovođenje agrarne reforme u obje zemlje 1945/46: godine nastali su krupni sporovi na dvovlasničkim imanjima. Sprovođenjem ove reforme na teritoriji Albanije i srezovima Skadar i Koplik kao i u drugim oblastima nijesu primjenjivani jedinstveni kriterijumi prema jugoslovenskim državljanima, pa je tako došlo do različitog položaja dvovlasnika. Ova karakteristika je izražena u odnosu na naše državljane dvovlasnike u srezovima Skadar i Koplik. Primjenom zakona o agrarnoj reformi a bez primjene jedinstvenih kriterijuma seljaci iz tadašnjeg mjesnog NO Ostrosa u cjelini su ekspropirisani^[27], a seljacima iz ondašnjeg mjesnog HO Štoja eksproprisana je zemlja u selima Reču, Velipolju i ostalim u blizini, dok je ostavljen njihov posjed u selu Vrmosu, koji je vezan sa izgonom stoke na planinu. Od ove ensproprijacije izuzeta su imanja naših dvovlasnika koja su kao miraz postala njihovo vlasništvo. Za oduzimanje ove zemlje nije bila predviđena naknada. Seljacima iz ondašnjeg mjesnog NO Bratica koji su imali zemlju u Škrelju, nije oduzeta, dok seljacima iz mjesnog NO Vladimir i Ostros, koji su imali zemlju u selu Muričani i okolini, gdje je vršena arondacija zemlje, zemlja je uzeta i predviđeno je davanje zemlje na drugo mjesto. Pojedini slučajevi eksproprijacije posjeda naših državljana nijesu bili u duhu propisa i Zakona o agrarnoj reformi u Albaniji. Oni kao takvi, po svojim osobinama nijesu predstavljali subjekat agrarne reforme i nijesu mogli biti podvrgnuti eksproprisanju. Ovakve i slične nepravilnosti su se proširile i na mnoge slučajeve za koje je bila predviđena naknada. Arondacija koja je tada vršena u pojedinim selima a koja je obuhvatila sve seljake tih sela za naše državljane uglavnom je bila prihvatljiva. Bilo je slučajeva gdje seljaci naknadom u zemlji prilikom arondacije nijesu bili zadovoljni; primjer tog nezadovoljstva su seljaci iz mjesnog NO Vladimira i Ostrosa. Bilo je nezadovoljstva i zbog povrede prava lične svojine ili što im je dodijeljena zemlja udaljena od njihovih kuća ili njihovih rođaka koji su im pomagali, a bilo je nezadovoljstva kada je y pitanju kvalitet dobijene zemlje kao zamjena.^[28] Među nosiocima navedenih i drugih sličnih grešaka nalaze se i neki mjesni organi agrarne reforme i sa jedne i sa druge strane i samovolja je bila prisutna.

Jugoslovenske vlasti nijesu vršile eksproprijaciju albanskih državljana, iako je bila na zakonu zasnovana. Mjesni NO Vladimir na svom području izvršio je privremenu dodjelu jednog dijela zemljišta albanskim državljanima. Ovo je urađeno radi obrade zemlje i radi obeštećenja najsiromašnijih seljaka čija su imanja na albanskoj teritoriji oduzeta. Na osnovu dokumenata i izjava vlasnika dvovlasničkih posjeda, da se zaključiti, da se ekspropirisana zemlja i sa jedne i sa druge strane nije obrađivala od II polovine 1946. godine. Razlozi za to bili su brojni. Najjači su u greškama koje su napravljene od strane organa agrarne reforme, pomanjkanja međudržavne saradnje, a posebno saradnje između organa vlasti sreza barskog, skadarskog i kopličkog. Izrazito je bio izražen problem u obustavljanju izdavanja dvovlasničkih uvjerenja o imovini na osnovu kojih su se izdavalo dvovlasničke dozvole. Ovo je usporavalo granični saobraćaj i negativno se odrazilo na brže i pravilnije shvatanje eksproprijacije i arondacije od strane dvovlasničara. Ovako otvoreno stanje na dvovlasničkim imanjima nije zadovoljilo dvovlasnike ni sa jedne ni sa druge strane. Skoro su svi izražavali želju da se vrate na svoje dvovlasničko imanje, mada među njima je bilo i takvih koji po nekoliko godina nijesu sami obrađivali svoju zemlju već su je davali u napolicu ili zakup.

Zanimljive su izjave albanskih državljana u našoj zemlji i naših građana dvovlasnika u Albaniji u vezi nastanka i sudbine dvovlasničkih posjeda. I jedni i drugi dvovlasnici su saglasni da su pitanja dvovlasničkih posjeda neregulisana u imovinskom pravnom smislu. I jedni i drugi znaju porijeklo posjeda - ko im ga je dao odnosno od koga ga je kupio, dobio, naslijedio. Izjavljuju da im zemlju drže sestre, ujaci, rođaci, braća, zetovi itd. Izjavljuju da je veliki nered nastao sprovođenjem agrarne reforme, a mnogi smatraju da se o posedima poslije 1948. godine ništa ne zna. Iz izjava se dakle može donijeti jedinstven zaključak da je agrarna reforma sprovedena 1945 i 1946. unijela nered u pogledu imovinsko pravnih odnosa. Mnogi izjavljuju da je glavni uzrok zapostavljanje posjeda udaljenost i nemogućnost da se ono obrađuje.

Dakle, kao što je ranije rečeno mnogi sporovi na dvovlasničkim imanjima nastali su sprovođenjem agrarne reforme u obje zemlje. Mnogi nastali sporovi tražili su rješenja. Februara mjeseca 1948. godine formirana je mješovita albansko-jugoslovenska komisija koja je dobila zadatak i ovlašćenja da riješi sporove nastale nad dvovlasničkim imanjima u periodu sprovođenja agrarne reforme u obje zemlje. Njen zadatak bio je dakle, da na "... bazi postojećih bratskih odnosa između dvije zemlje", izvrši zadatak pri čemu treba da se rukovodi "... da dvovlasnička imanja treba da predstavljaju još jednu sponu u jačanju bratstva i jedinstva obje zemlje i njihove saradnje na socijalističkoj izgradnji.^[29] Za rješavanje ovih problema Komisija je uzela za pravni osnov Zakon o agrarnoj reformi one zemlje u kojoj se dvovlasnička imanja nalaze. Uzimani su u obzir, u konačnom donošenju rješenja i drugi elementi kao što su: politički, ekonomski, istorijski, zdravstveni i drugi. Na osnovu poznate situacije i dobijenih ovlašćenja Komisija je riješila:

1 - da se svim albanskim državljanima koji imaju zemlju na teritoriji sreskog NO Bara, a koja nije bila eksproprisana na osnovu Zakona o agrarnoj reformi i kolonizaciji FNR Jugoslavije ista odmah preda u vlasništvo i na dalju obradu. Od povraćaja se izuzimaju površine onih pašnjaka i šuma koje su ušle u sastav opštenarodne imovine.^[30]

2 - Da se svim seljacima mjesnog NO Ostrosa, državljanima FNRJ, koji imaju zemlju na teritoriji sreskih NO Skadar i Koplih (u selima: Tophan, Kirosu, Obotu, Sircu, Kaldrunu, Obliku, Vraki, Omaru, Bradici, Bahcalapu i svim ostalim selima), ista vrati u vlasništvo i preda odmah na obradu. Od ovoga se izuzimaju površine onih pašnjaka i šuma koje su ušle u sastav opštedruštvene imovine. Seljaci mjesnog NO Ostrosa najsiromašniji su dio stanovništva ovih krajeva. U svom naselju poseduju vrlo malo obradive zemlje, vrlo je slabog kvaliteta, na krševitom je terenu, te je glavni izvor njihove egzistencije zemlja na albanskoj teritoriji. U njihovoj blizini, na teritoriji FNRJ ne postoji zemljišni fond kojim bi se zadovoljila njihova potreba i obezbijedila neka bolja egzistencija. Položaj seljaka na albanskoj teritoriji neuporedivo je bolji od položaja seljana mjesnog NO Ostrosa koji tamo imaju zemlju.^[31]

3 - Da se svim seljacima iz mjesnog NO Štoja, koji imaju zemlju u selima Velepolju, Reču, Pentaru, Belaju i Sanvistu i u blizinu ovih sela odmah vrati vlasništvo, sem površina pašnjaka i šuma koje su ušle u sastav opštenarodne imovine. I ovdje je izvršena eksproprijacija kao i u ostalim navedenim selima, sa izuzetkom zemlje koja je dobijena kao miraz i koju su obrađivali rođaci dvovlasnika. U Velepolju i drugim selima ekonomska situacija bila je nešto bolja od situacije u Ostrosu, pa se tu i nijesu osjećali veći problemi. Ovdje je jako izražena rodbinska veza između seljaka, a ima i veliki broj porodica koje žive s obje strane granice te kidanjem tih veza i likvidacijom dvovlasničkih imanja činila bi se velika nepravda i bila bi veza prekinuta vještački.^[32]

4 - Da se seljacima iz mjesnog NO Vladimir koji imaju zemlju u selima Muričani, Štufu, Vilgaru, Brdici i Samarištu, vrati u vlasništvo i na obradu sem onih površina pašnjaka i šuma koje su ušle u sastav opštenarodne imovine. Pri vraćanju zemlje treba voditi računa da se izdvoje parcele jugoslovenskim državljanima u starim granicama ali u isto vrijeme da se poštuje i cjelina novih vlasnika. Da bi se izbjeglo cijepanje novonastalih parcela zemlja je davana na kraju tih parcela ili nekog drugog mjesta - blizu mjesta življenja i to tako da novodobijena zemlja po kvalitetu odgovara njegovoj ranijoj zemlji.^[33]

5 - Da se seljacima iz sela mjesnih NO Bratica, Štoj i Vladimir kao i drugim seljacima koji imaju zemlju u selima: Dedaju, Vrmoši, Ibzetu i Škrelju, a koja nije bila oduzeta ista je ostala u vlasništvo. Korišćenje ove zemlje bilo je vezano sa izgonom stoke od strane jugoslovenskih državljana dvovlasnika na planinskim pašnjacima u okolini ovih sela. Kod jugoslovenskih državljana postojala je stalna težnja i želja da izgone stoku i da pomenutu zemlju zadrže.^[34]

6 - Da se vrati zemlja svim seljacima jugoslovenskim državljanima koji žive na teritoriji Albanije koji su bili eksproprisani i to ne zato što je njihova zemlja - posedi padali pod udar zakona o agrarnoj reformi u Albaniji. Nijesu bili rijetki slučajevi da lokalne albanske vlasti (mjesni organi naročito) vrše eksproprijaciju s motivacijom što je jugoslovenski državljanin.^[35]

7 - Da se svim albanskim državljanima koji imaju zemlju na teritoriji barskog sreza, kao i svim jugoslovenskim državljanima iz ovog sreza koji imaju zemlju u Albaniji, oduzme iako ti posjedi nijesu uključeni u opšte društvenu imovinu. Ovdje se misli na male posjede koji se nijesu nikada obrađivali. Ove površine dakle, nijesu imale nikakav ekonomski značaj, a mogle su da posluže u špekulativne svrhe pri prelasku granice i kao takve mogle su da budu smetnja u normalnom i pravilnom pograničnom saobraćaju.^[36]

8 - Ukoliko je zemljište koje se vraća dvovlasnicima bilo obuhvaćeno jedinstvenim zemljišnim kompleksima - seljačke radne zadruge ili državna poljoprivredna dobra i ekonomija, dvovlasnicima se u zamjenu za njihovu zemlju davala zemlja na kraju tih imanja ili iz raspoloživog fonda pri čemu se vodilo računa o obeštećenju tj. da po daljini ne bude dalje od ranije zemlje a po vrednosti da odgovara arondiranoj parceli.^[37]

9 - Da se od dana donošenja ovoga rješenja (20. februar 1948. do 31. oktobra 1948. godine) ne donose nikakve odluke od strane agrarnih vlasti ni jedne od narodnih republika kojima bi se oduzimala zemlja dvovlasnika čak i u slučajevima kada za to ima zakonskog osnova. Ovo je dakle potrebno jep je bilo dosta neobrađenih imanja koja su bila pod udar Zakona o agrarnoj reformi zato je bilo i potrebno u ovom roku stati sa donošenjem odluka. Ovdje je bilo teško utvrditi koja su imanja bila napuštena i neobrađena. Trebalo je uvažavati objektivne smetnje dvovlasnika koje je imao i prije rata, u tonu rata i poslije rata naročito od II polovine 1946. godine. Trebalo je dakle dvovlasniku dati mogućnost i vremena da odredi svoj stav prema zemlji.^[38]

Sve je ovo bilo potrebno radi davanja uvjerenja o posjedovanju dvovlasničkog imanja koje je služilo za dobijanje dozvole za prelazak granice i sa jedne i sa druge strane.

Ovo pitanje spada u red najosjetljivijih pitanja u međudržavnim odnosima između SFRJ i NSR Albanije u sklopu određivanja jasnih i konkretnih odnosa neophodno je potrebno da se vlasti determinišu i po ovom pitanju koje nije samo socijalne već i ukupne političke prirode.

Jugoslovenski Državljani

Albanski Državljani

Napomena: Veličine i vrednosti u ovom tabelaru uzete su iz dokumenata^[39] 1947/48. god. (Iz zapisnika međudržavne Albansko-jugoslovenske komisije) i izračunate po ondašnjim vrednostima. Podršku i pomoć u skupljanju građe pružila mi je Vjera Vučković-Markić, opštinski javni pravobranilac Ulcinja.

Ivan Kustudija

Napomene

1. Informacija o položaju naroda iz SR Crne Gore koji kao nacionalne manjine žive u Albaniji, Titograd, 22. 2. 1990, pov. broj 04/01 -29/2, Arhiva Skupštine SR Crne Gore.

2. Podaci SSIP-a i RSUP-a Crne Gore - njihove arhive.

3. Prema zadnjem popisu u Albaniji, Crnogoraca, Muslimana i Hrvata ima svega 100 - po prvi put se makar i u ovako malom broju pominju pripadnici ovih naroda da žive u Albaniji.

4. Podaci SSIP-a i RSUP-a Crne Gore - njihovi arhivi.

5. Isto.

6. Izvještaj o radu Sekretarijata za odnose sa inostranstvom, Titograd, 22. 3. 1990, pov. broj 01/01-53 i 23. 4. 1990. pov. broj 01/01-53/2 - arhiva Skupštine Crne Gore.

7. Izvještaj Crnogorskog konzula u Skadru Ministarstvu inostranih djela Crne Gore - sadrži podatke o uspješnim koracima kod turske vlade. Državni arhiv Cetinje, 1910-1915.

8. Isto.

9. Isto.

10. Izveštaj o radu Republičkog sekretarijata za odnose sa inostranstvom, Titograd, 22. 3. 1990., pov. broj 01/01-53 i 23. 4. 1990. pov. broj 01/01.53/2. Arhiv Skupštine SR Crne Gore.

11. Podaci SSIP-a i RSUP-a Crne Gore - njihovi arhivi.

12. Mišljenje Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore o "Informaciji o položaju naroda iz Crne Gore koji kao nacionalne manjine žive u Albaniji", Titograd, 2. 3. 1990, pov. broj 02/106 - Arhiv Skupštine SR Crne Gore.

13. Ustav Albanije iz 1946, II glava član 42, Arhiva Skupštine SR Crne Gore.

14. Informacija o položaju naroda iz SR Crne Gore koji kao nacionalna manjina žive u Albaniji, Titograd, 22. 2. 1990, pov. br. 04/01-29/2. Arhiv Skupštine SR Crne Gore.

15. Izvještaj o radu Republičkog zavoda za međunarodnu naučnu, prosvjetno-kulturnu i tehničku saradnju u 1989. godini, Titograd, marta 1990. sa mišljenjem Izvršnog vijeća Skupštine SR Crne Gore, pov. broj 02/106 Arhiv Skupštine SR Crne Gore.

16. Informacija o položaju naroda iz SR Crne Gore koji kao nacionalne manjine žive u Albaniji, Titograd, 22. 2. 1990. pov. broj. 04/01-29/2 i Izvještaj Komisije svih vijeća Skupštine Crne Gore za spoljnu politiku i međunarodne odnose, Titograd, 7. marta 1990. broj pov. 99-14 - Arhiv skupštine Crne Gore.

17. Isto.

18. Podaci SSIP-a i RSUP-a Crne Gore - njihovi arhivi.

19. Privredni pregled, maj 1989, 37.

20. Podaci SSIP-a i RSUP-a Crne Gore - njihovi arhivi.

21. Spisak dvovlasnika sa područja Bara i Ulcinja.

22. Informacija o položaju naroda iz Crne Gore koji kao nacionalne manjine žive u Albaniji, Titograd, 22. 2. 1990. pov. broj 04/01 - 29/2, Arhiv Skupštine Crne Gore.

23. Podaci SSIP i RSUP-a Crne Gore - njihovi arhivi.

24. Spisak dvovlasnika naših i albanskih državljana.

25. Rješenje mješovite albansko-jugoslovenske komisije za rješavanje sporova na dvovlasničkim imanjima nastalih sprovođenjem agrarne reforme u obje zemlje - Arhiv Skupštine opštine Ulcinj, predmet broj 3333, od 25. februara 1948.

26. Isto.

27. Eksproprijacija je prisilno oduzimanje imovine od privatnih lica, u opštem interesu, naročito zemljišta, fabrika i drugih sredstava za proizvodnju, (Leksikon stranih reči i izraza - M. Vujaklija, Beograd 1954).

28. Zemljišne knjige 7/13 Arhiva bivšeg sreza Bar u Baru.

29. Zemljišne knjige 23/04 Arhiv barskog sreza, Skupština opštine Ulcinj.

30. Rešenje mješovite albansko-jugoslovenske komisije za rešavanje sporova na dvovlasničkim imanjima nastalih sprovođenjem agrarne reforme u obje zemlje P Skupštine opštine Ulcinj, broj 3303 od 25. februara 1948.

31. Isto.

32. Isto.

33. Isto.

34. Isto.

35. Isto.

36. Isto.

37. Isto.

38. Isto.

39. Spiskovi dvovlasnika jugoslovenskih državljana koji imaju zemlju na teritoriji NSR Albanije i spiskovi dvovlasnika albanskih državljana koji imaju imanje na našoj teritoriji. Spiskovi su evidentirani po brojevima od 1 do 18. Veliku pomoć u sakupljanju podataka i pravljenju spiskova pružila je uvažena Vera Markić sudija iz Ulcinja.

Autori | Jezik | Folklor | Istorija | Umetnost | Prevodi | O Albaniji | Bibliografija | Linkovi
Naslovna | Promena pisma | Novosti | Mapa | Kontakt