Projekat Rastko / Projekti Rastko - Skadar / Shkoder

Projekat Rastko Skadar: Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji

Radoje Pajović

Crnogorska štampa o slovenskom stanovništvu u Albaniji 1918-1938.

Izvor: "Stanovništvo slovenskog porijekla u Albaniji" - Zbornik radova sa međunarodnog naučnog skupa održanog na Cetinju 21, 22. i 23. juna 1990. godine

Moje saopštenje je u izvjesnom smislu nastavak teme dr Branislava Kovačevića. Iako je ovdje riječ o štampi kao istorijskom izvoru, a ovom uvaženom skupu ne treba objašnjavati o karakteru takvog izvora, ipak u pogledu karaktera crnogorske štampe kao izvora informacija u periodu 1918-1941. postoji značajna razlika u odnosu na period 1871-1918, pogotovo za period 1878-1916, kada je Crna Gora bila samostalna država. U ranijem periodu informacije u štampi imale su najčešće zvaničan karakter, dok u periodu 1918-1941. to nije slučaj. U ovom periodu u Crnoj Gori je izlazilo nekoliko listova građanskih partija, zapravo njihovih ogranaka za Crnu Goru, tako da oni nijesu predstavljali ni stavove ovih partija u cjelini.

Da pomenem neke od tih listova, zapravo one najvažnije. To su: Crna Gora, organ Narodne radikalne stranke za Crnu Goru i Boku (1920-1928) Narodna riječ, organ Demokratske stranke za CG (za isti period), Slobodna misao, nezvaničan organ zemljoradničke stranke za CG (1922-1941) i Zeta, nezvaničan organ crnogorskih federalista (1930-1941). Izlazili su i drugi povremeno, ali kao što se vidi nijedan od ovih najvažnijih nije izlazio u kontinuitetu 1918-1941. Osim toga izlazili su jednom, a rjeđe dva puta sedmično, ponekad svega na 4 strane.

Otuda, za razliku od ranijeg perioda koji obrađuje dr Kovačević, događaji u Albaniji se ne prate tako pomno, već povremeno, pa zato i nezadovoljstvo kod stanovništva slovenskog porijekla u sjevernoj Albaniji ne samo prema tretmanu koje je imalo u crnogorskoj nego i u drugoj jugoslovenskoj štampi, a još više prema tretmanu koji je imalo kod jugoslovenske vlade.

Pažnja crnogorske građanske štampe u ovom periodu bila je usmjerena prema stanovništvu slovenskog porijekla uglavnom u sjevernoj Albaniji i to u prvom redu u skadarskoj oblasti.

Prvo ozbiljnije interesovanje prema toj oblasti crnogorska štampa je pokazala neposredno poslije potpisivanja Rapalskog ugovora, odnosno razgraničenja sa Kraljevinom Italijom, koje je trajalo sve do 1925. godine, kada je Sveti Naum konačno pripao našoj državi.

Još krajem 1920. godine, jedna delegacija sastavljena "od najuglednijih predstavnika" Crne Gore pošla je u Beograd u namjeri da nadležne državne faktore podstakne da povedu međunarodne pregovore oko pripajanja Skadra. Tome je dat značajan publicitet i u štampi, tako da se u Crnoj Gori ustalasano javno mnjenje i probudilo stare nostalgične želje prema ovom gradu, jedno vrijeme sjedištu srednjovjekovne zetske države, kojega su u I balkanskom ratu Crnogorci oslobodili od turske vlasti, uz velike žrtve.

Prema pisanju radikalne Crne Gore i u Skadru je među brojnim stanovništvom ne samo slovenskog porijekla nego i među albanskim muslimanima postojalo raspoloženje za ujedinjenje sa Jugoslavijom. Izvještač Crne Gore iz Skadra od 4. aprila 1921. godine, koji se potpisuje kao Skadarski Muslimanin, objašnjenje za takvo raspoloženje nalazi u činjenici da su "Skadarski Sloveni, muslimani i pravoslavni dobra trećina mileta - pa ogromna većina arbanaških muslimana, sami za sebe 40 od sto žitelja - pljačkani, progonjeni, apšeni" (CG, br. 29,19. april 1921).

Pola godine kasnije, jedan anonimni dopisnik iz Skadra, piše:

"Skadar i okolica, kako je sto puta dokazano, ekonomski, po narodnosti, po običajima i po volji stanovništva, čisto je slovenski kraj, u kome, i poslije nekoliko stoljeća, otkad je odvojen od matere zemlje, jedna trećina stanovništva još srpski govori ..." (CG br, 65, 2. IX 1921, 1).

Poslije izvjesnog vremena štampa je o tome prestala da piše, jer to pitanje, kako izgleda, nije ni izlazilo pred evropsku diplomatiju. To je sve učinilo da je napetost oko Skadra počela da se smiruje.

U crnogorskoj štampi toga vremena pravoslavno stanovništvo u sjevernoj Albaniji najčešće se naziva srpskim. Jedino kada se govori o stanovništvu Vrake ukazuje se na njegovo crnogorsko porijeklo, odnosno srodnost sa crnogorskim. Tako jedan od prvaka crnogorske federalističke stranke (Savo Vuletić), uzeti od 8. aprila 1934. godine piše:

"... Srbi u Skadarskom kraju, pratip su slobodnih Zećana sa druge strane Skadarskog jezera. Jedni su im običaji, jedna nošnja - muška i ženska, jedno narečje i akcenat u jeziku. Imaju među sobom tijesne rođačke i prijateljske veze, daju jedni drugima (djevojke) za žene, kumuju među sobom i bratime se. I oni onamo kod Skadra shvaćaju da bi se pored ostalog prije prevjerili, ako ne bi mogli praznovati pravoslavne praznike kao i slobodni Zećani s ove strane Skadarskog jezera tj. da bi se u tom slučaju 'polatinili'."

U već pominjanom broju Crne Gore od 19. aprila 1921, piše da je "junačka Vraka kod Skadra, samim Crnogorcima naseljena".

Iz navedene štampe ne može se precizno utvrditi broj stanovnika slovenskog porijekla u skadarskoj oblasti.

Već sam istakao da se 1921. godine pominje da Skadarski Sloveni, muslimani i pravoslavni, čine "dobru trećinu" ukupnog stanovništva (mileta) u tom kraju (CG br. 29, 19. IV 1921, 1). Iste godine pominje se "25.000 života koji hoće s vama" tj. koji bi željeli da se ujedine s Jugoslavijom. Vjerovatno da u ovu cifru ulaze i onih 40% albanskih muslimana, za koje se ističe da bi takođe željeli ujedinjenje s Jugoslavijom

Nešto više vijesti ima o položaju stanovništva slovenskog porijekla. Taj položaj se mijenjao zavisno od političkih i drugih prilika.

Prvi progoni otpočeli su već prvih godina nakon stvaranja Jugoslavije. Oni su bili motivisani progonima Albanaca na Kosovu od strane jugoslovenskih vlasti. Radi se o represalijama nad onim Albancima - odmetnicima na Kosovu od nove vlasti.

U vrijeme tzv. Skadarske krize krajem 1920. i početkom 1921. godine progoni nad pravoslavnim stanovništvom u Albaniji za izvjesno vrijeme jenjavaju, što se zapaža iz kratkih vijesti kao što su: "počeli su malo tanje da govore", "ne zalijeću se više na nas", "ne prijete kao ranije da će nas pod nož staviti. ako koji Arnautin pogine na Kosovu, ili ako namigivasmo preko vrha" (CG br. 29, 19. IV 1921, 1) itd.

U drugoj polovini 1921. godine zabilježeno je nekoliko incidentnih situacija kada su Vračani odbili da po nalogu albanske žandarmerije prime i izdržavaju neke emigrante iz okoline Nikšića. Žandarmerija je tim povodom uhapsila "vračke glavare" i odvela ih u zatvor, većinu u Skadar, a jednog i u Tiranu.

Najveći progoni, međutim, zabilježeni su sredinom 30-ih godina [XX vijeka, prim. P. R.], kada su oblasne vlasti otjerale srpske učitelje i sveštenike, a umjesto njih doveli Albance koji su u školama djeci predavali na albanskom jeziku, na kojemu je i u crkvama počelo da se vrši bogosluženje. Istovremeno masovnije su počela i da se mijenjaju tj. albaniziraju prezimena, uvodi albanska narodnost i sl. U isto vrijeme pada i uvođenje gregorijanskog kalendara i usklađivanje po njemu crkvenih praznika. Oni koji su pokušavali da se tome suprotstave strogo su kažnjavani. To je dovelo do toga da je sredinom 1934. godine 157 porodica iz Vrake sa oko 900 osoba prebjeglo u Podgoricu i nije se nikad više vratilo na stara ognjišta. O tome se slučaju govorilo u nekoliko saopštenja, tako da nema potrebe da to ponavljam.

U crnogorskoj štampi međuratnog perioda ima dosta kritičkih osvrta na ponašanje albanskih vlasti i katoličkog klera. Međutim, ima i dosta tekstova gdje se o albanskom narodu sa simpatijama piše sve do sredine 30-ih godina. Posebno se sa simpatijama pisalo o Miriditima u vezi s njihovim stradanjima od albanskih vlasti nakon pobune početkom 20-ih godina [XX vijeka, prim. P. R.].

Jedan od takvih tekstova gdje se o Albancima sa velikim simpatijama piše izišao je iz pera dr Lazara Tomanovića, bivšeg predsjednika crnogorske vlade. U podužem tekstu "O Albaniji", koji je objavljen 1925. godine, Tomanović piše: "To je narod sposoban da s vremenom postane ravan jevropskim narodima, što su pokazali oni koji su se preselili u Italiju. U njima je dosta naše i grčke krvi, i mi smo dužni saučešćem s njima postupati."

Vođstvo crnogorskih komunista je posebno sa puno razumijevanja pisalo o albanskom narodu. Da bi se to potpunije prikazalo trebalo bi znatno više prostora. Ja bih zadržao vašu pažnju samo na dva reagovanja - dva proglasa - crnogorskih komunističkih prvaka vezana za tzv. skadarsku krizu 1920/1921. godine. Jedan od njih, dr Vukašin Marković, optužuje buržoaske vođe koji prijete ponovo da izazovu svjetsko klanje "kroz svađu i klanje siromašnog arbanaškog i crnogorskog naroda". Umjesto klanja, dr Marković poručuje: "Drugovi i braćo, pružite jedan drugome bratske radničke ruke, zbratimljenja." Drugi, bivši predsjednik legalne komunističke organizacije u Crnoj Gori, Jovan Tomašević kritikuje državne organe koji nastoje da opet vode Crnogorce na klanicu, na Skadar, pa upozorava: "Drugovi, nema tamo vaših neprijatelja, kuda hoće da vas vode, nego jedan narod nesrećan i stradalački kao i vi sami..."