|
        |
Sadržaj
UvodMonografija manastira Savine – velika crkva Uspenja Bogorodice autorke Dušanke Sijerković-Moškov, istoričara umjetnosti, je dopunjeno izdanje publikacije objavljene 1995. godine. Tekst, obima 60-ak strana, sistematično, stručno i pregledno predočava višeslojnu materiju ovog značajnog kulturno-istorijskog spomenika sa bogatom tradicijom i nasleđem. U uvodnom dijelu teksta «Položaj manastira», pored osnovnih karakteristika mjesta i podneblja, autorka iznosi prihvatljiv i ubjedljiv stav o neprevaziđenom spoju prirodne i graditeljske ljepote Savine, po kojem «geografski položaj utiče na razvitak umjetnosti i kulture, odnosno da ljepota prirode djeluje na ukus». Ovo je Savinom, zaista, i potvrđeno. Naredno poglavlje «Hronologija i koncepcija» sadrži sve značajnije podatke koji su vezani za izgradnju i namjenu manastirskog kompleksa. Pomno istražujući, autorka iznosi zanimljive i relevantne podatke o prvobitnoj izgradnji, dograđivanjima i popravkama koje su vršene u minulim vremenima, sve do onih poslednjih. Kroz to je vidljiv i ispoljeni veliki trud mnogih crkvenih velikodostojnika koji su imali i volje i umjeća da manastirski kompleks, ne samo očuvaju, već da mu vremenom dodaju nove neobično značajne sadržaje. Sve ovo je izloženo sistematski i pregledno, sa mjerom znalački reduciranih suvišnih detalja koje ne trpi ovakva vrsta publikacije. U poglavlju «Analiza arhitekture» autorka daje pregled svih arhitektonskih segmenata Velike crkve koja je, po svom volumenu i proporcijama, impozantna građevina, što dopunjuje i utisak doslednog komponovanja arhitektonskih detalja i kamene plastike na njenim fasadama. «Odnos visina-masa, kao i odnos elemenata (vrata, prozori, rozeta, krovni vijenac, fasadni kamen), izuzetno skladno komponovan, tako da nam na prvi pogled miri sve stilske refleksije i mi vjerujemo ovoj arhitekturi i njenom likovnom izrazu». Ovim i ovakvim zaključivanjima autorka na najbolji način višeslojnu arhitekturu crkve približava prosječnom posjetiocu, ostavljajući pri tom i neke svoje nepobitne stavove i za stručnjake. Čini se da je osnovna vrijednost ove publikacije upravo u tome što je autorka u cijelom tekstu uspjela da saznanjima kroz stručnu i naučnu analizu uspješno pomiri i zadovolji interese i prosječnog posjetioca i stručnjaka, što nije nimalo lako postići. Naredni segment publikacije «Opšti razvoj ikonostasa» daje genezu njegovog nastanka, jer se on, tokom vjekovnih promjena, sve više penjao u vis, dodajući nove karakteristike. Pri tome su znalački uočene i obrađene sve promjene formi, koje su kroz vijekove nametali i novo vrijeme i novi uticaji. Segment «Ikonostas Velike crkve manastira Savine» sa pravom je monumentalno djelo nastalo po obrascima koje su u to vrijeme (druga polovina XVIII vijeka), kada je u pitanju veličina ikonostasa, isti za sva područja istočno pravoslavnog umjetničkog kruga». Iako velikih dimenzija, sa obiljem zlatnih i bojenih elemenata, ikonostas je urađen sa osjećajem za mjeru, tako da ne djeluje napadno. U narednom poglavlju publikacije, «Duborez», pojedinačno su obrađeni svi segmenti ikonostasa koje ispunjava rezbarija. Duborez, inače, prekriva cijelu njegovu površinu i sve prostore oko ikona do vrha monumentalnog krsta. Djeluje ujednačeno, sa čestim ponavljanjem motiva vinove loze, koja je negdje data realistički, a negdje veoma stilizovano. U segmentu «Majstori zografi», autorka utvrđuje i navodi majstore koji su slikali ikone manastira Savine, odnosno Velike crkve. Što je posebno zanimljivo i dragocjeno, navodi i pojedine djelove iz istorijskih izvora, na osnovu kojih se može plastično vidjeti kako su te ikone i nastale. Pored toga, navode se i interesantni biografski podaci tih zografa. Sve to, nesporno, ovu nadasve stručnu materiju približava posjetiocu, čini je blažom i razumljivijom, što treba da je osnovna karakteristika ovakve vrste publikacija. Autorka to zna, pa tako uspješno i postupa u čitavom rukopisu. Slijedeće, najveće poglavlje publikacije, «Tematska analiza slika» daje sistematski i analitički opis svih ikona na ikonostasu, kojih u šest njegovih zona, ima čak 66. Ovaj zaista impozantan broj ikona autorka je uspjela da približi posjetiocima. Ona to postiže efikasno i razumljivo kroz analizu i objašnjenje same ikone – tehnike, položaja ili stava sveca, predmeta ili relikvije koje drže u ruci, ili koje su tu, pored njega, te drugih karakterističnih detalja, kojima ubjedljivo opravdava baš takav pristup zografa prema materiji i tematici koju želi da predstavi pojedinom ikonom ili određenim, užim ili širim, ciklusom. Tim načinom, ovaj zaista bogati ikonostas, koji na prvi pogled može da demorališe običnog posjetioca, autorka čini smirenijim, lakšim i razumljivijim za sve. To je posebni doprinos ove publikacije, tim prije kada se zna umjetnička i zanatska vrijednost ovog neobično složenog ikonostasa, posebno dijela koji je oslikao pop Simeon Lazović. Posljednji tematski dio publikacije «Karakteristike stila» daje znalačku ocjenu stila i kvaliteta ikona rađenih od strane dva zografa – popa Simeona Lazovića i njegovog sina Aleksija. Tu je pop Simeon bio bez premca. Poznat kao nenadmašni tehničar, po autorki, «njegova paleta ima veliki broj čistih boja. Hiljade sitnih, tankih linija, sačinjavaju njegov crtež. Bojenje je izvedeno i debljim slojevima i lazurama». Ovakvi plastični opisi, kojima se autorka obilato služi u analizi i predstavljanju svih segmenata složene arhitektonske, umjetničke, zanatske i druge sadržine kompleksa manastira Savine, nadopunjene odgovarajućim faktografskim podacima i dodatnim objašnjenjima čine tekst publikacije jasnim i prihvatljivim najširem krugu posjetilaca. Da bi veliki ikonostas što više približila posjetiocima, autorka daje grafički prikaz rasporeda ikona po zonama, sa imenima svetaca, odnosno predstavljenim motivima. Tu je i jedna korisna dopuna koja se odnosi na zbirku starih rukopisa Manastira, koji su dati u popisu uz osnovne podatke. Na kraju je dat kratki rezime na francuskom i engleskom jeziku, kao i nekoliko reprodukcija i crteža enterijera i eksterijera Manastira. U ovoj publikaciji koja će nesumnjivo biti atraktivna za užu stručnu javnost, autorka je ispoljila zavidno stručno umijeće i sposobnost da jednostavnim jezikom ovako složenu problematiku približi i čitaocu iz širih krugova, što rukopisu daje posebnu vrijednost. Dr Dušan Otašević Položaj manastiraNa ulazu u Bokokotorski zaliv, 2 kilometra istočno od Herceg-Novog, u bujnoj mediteranskoj šumi, nalazi se srednjevjekovni manastirski kompleks Savina. Podignut je na uzvišici sa koje se pruža pogled na meljinsku dolinu, Lušticu i Oštri Rt, kao i na zaton Toplu u čijem se zaleđu pruža sutorinska ravnica. Sa istočne strane pogled pada na tivatski zaliv, iznad kojeg se diže Lovćen. Ako je tačno da geografski položaj utiče na razvitak umjetnosti i kulture, odnosno da ljepota prirode djeluje na ukus, onda nije čudo što se Boka Kotorska takmiči s prirodom u umjetničkoj ljepoti. (1) Položaj kompleksa manastira Savine, koji pruža jedinstvenu panoramu, nije slučajno izabran. Tipičan po mnogo čemu, kada su u pitanju manastirski kompleksi na moru, ipak je specifičan zbog optimuma prirodnih uslova u kojima je nastao. Jer, slobodno se može tvrditi da malo mjesta pruža toliko igre i zanosa prirode kao ovo. Taj čudesni spoj raskošne vegetacije i blage mediteranske klime jednako čini veličanstven utisak, kao i nezaboravna panorama okoline. Hronologija i koncepcijaManastirski kompleks se sastoji od tri crkve i manastirske zgrade – konaka. Dvije crkve, mala i velika, posvećene Uspenju Bogorodice, zajedno sa konakom čine jednu cjelinu, dok se treća, parohijalna crkva, nalazi na brežuljku iznad konaka a posvećena je sv. Savi Srpskom. (2) Predanje kaže da je ovu crkvicu gradio sv. Sava u XIII vijeku, (3) pa je po njoj manastir dobio ime, kao i čitavo selo, gdje se manastir nalazi. Građena u tradiciji odomaćenog sakralnog neimarstva, jednobrodna je građevina (duga sa apsidom 10 m, široka oko 6 m) sa zvonikom na preslicu i trijemom iz XIX vijeka . (4) Prema jednom zapisu prvobitna kultna građevina, mala crkva, datira iz 1030. godine. (5) To je jednobrodna građevina sa polukružnom apsidom, malih dimenzija (duga 9,5 m, široka 6 m, visoka oko 6 m), sa zvonikom na preslicu i okulusom iznad zapadnih vrata (sl. 1 desno). Obnovljena je 1831. trudom igumana Makarija a tada je retuširan i njen stariji živopis. (6) Ko je podigao i ukrasio malu crkvu Uspenja Bogorodice u Savini u XV vijeku, dugo se nagađalo. Mnoge činjenice ukazivale su na bosansku vlastelinsku porodicu Kosača. Defter Sandžaka Hercegovine – iz 1858. godine, turski izvor, dokazao je da je crkvu izgradio herceg-Stjepan. U crkvi su otkrivene freske koje su se nalazile pod mlađim slojevima slikarstva. Njihov autor je kotorski slikar Lovro Marinov Dobričević, jedan od najistaknutijih majstora Primorja sredinom XV vijeka. Freske su nastale oko 1455. godine. Gotičkog su stila sa slovenskom crtom, naročito istaknuta u natpisima iznad kompozicija i oko glava svetitelja. Nad ulazom, s unutrašnje strane nalazi se natpis koji ukratko govori o ponovnom živopisanju crkve 1565. godine. Do svoje opravke te godine, crkva je bila bez fresaka u zapadnom i istočnom traveju, jer je tu prekinut živopis zbog najezde Turaka, koji su 1482. godine osvojili Herceg-Novi. Manastirski konak je prvobitno bio zidan poput pravog ugla. Sastojao se od sjevernog i zapadnog krila. Sjeverno krilo je imalo četiri ćelije, a zapadno, kome je pročelje kao i sjevernom na jedan sprat, imalo je doksat (pergolu). Tu se nalazila episkopska dvorana i biblioteka. Ova zgrada je zbog trošnosti razrušena 1937. godine. Sazidana je za episkopa Stefana Ljubibratića oko 1725. (7) Kasnije su vršene prepravke, koje su se sastojale u otvaranju većih vrata i odgovarajućih prozora. Temeljne popravke na sjevernom krilu izvršene su za igumana Joanikija Avramovića. Dvorište u kojem se nalazi manastirski kompleks je opasano širokim i visokim zidovima. Stara drvena vrata na manastirskom ulazu zamijenjena su gvozdenim sa rešetkama 1877. godine. Prema natpisu na jednoj petohljebnici, (8) (koja je srebrna i pozlaćena), izrađenoj u Požarevcu 1648. godine za manastir Savinu, saznajemo da je manastir tada postojao, ali je, izgleda, nastradao u mletačko-turskom ratu 1687. god. Za vrijeme Morejskog rata krajem XVII vijeka Mlečani su digli u vazduh čuveni manastir Tvrdoš (početak XVI vijeka) kraj Trebinja, da ne bi poslužio Turcima kao tvrđava. (9) Tada su 1694. god. kaluđeri iz Tvrdoša pod vođstvom episkopa Savatija Ljubibratića, prebjegli na mletačko područje, u Savinu, gdje su obnovili današnju malu crkvu, koju su našli zaraslu u korov. (10) Sa sobom su donijeli crkvene knjige, povelje i mnoge druge crkvene predmete, tako da se unekoliko Savina može smatrati kao nastavak istorije manastira Tvrdoša, a u koji su opet bili preneseni mnogi istorijski spomenici iz manastira Mileševe. (11) Velika crkva manastira Savine, posvećena Uspenju Bogorodice (sl. 1) jedinstven je primjer sinteze romanskog i vizantijskog stila sa primjesama barokne sakralne arhitekture pravoslavnog tipa. Odluka za gradnju velike crkve donesena je 15, januara 1775. godine, na zboru manastirskih jeromonaha, na kojem je odlučeno da arhimandrit Danilo Joanorajović s jeromonahom Nikanorom Bogetićem pođe u Veneciju sa namjerom da isposluje odobrenje za gradnju nove crkve. Mletački dužd Alvizo Moćenigo je 25. jula 1776. dao dozvolu za gradnju, koja se danas čuva u riznici manastira. Iste godine dozvolu za gradnju dao je mitropolit crnogorski Sava Petrović-Njegoš. O tome kada je započeta izgradnja crkve sačuvane su ploče sa natpisima iz 1777. god. Ploče se nalaze ispod rozete zvonika, na njegovom prvom spratu, na sjevernoj i južnoj strani. Posebno je interesantan natpis na južnoj strani u kojem piše da je arhimandrit savinski Danilo Joanorajović s manastirskom bratijom, jeromonasima Isaijom, Visarionom, Inokentijem, Dionisijem, Nikanorom, Gerasimom, Simeonom i đakonom Stefanom pristupio god. 1777. mjeseca januara, gradnji ovog hrama. Po tipu crkva je jednobrodna građevina sa oktogonalnom kupolom na pandantifima (uticaj Vizantije) i polukružnom, velikom oltarskom apsidom. Impozantnih razmjera, duga 23,5 m, široka 8,5, a visoka oko 10,5 m. Crkva je djelo dalmatinskog neimara i najljepši je objekat ove škole iz doba dalmatinskog baroka. Poznata korčulanska porodica Foretić, čiji su predstavnici ostavili za sobom zdanja po čitavoj Dalmaciji, doživjela je vrhunac graditeljske jednostavnosti i vještine gradnjom crkve u Savini. Neimari su bili Nikola Foretić sa svojim protomajstorom – Đurom, koje su arhimandrit Joanorajović i jeromonah Bogetić doveli sa sobom iz Venecije. U dokumentima nalazimo još tri majstora za radnje niže vrijednosti – Mića, Iliju i Andriju. (12) Njihovo ogromno i virtuelno graditeljsko znanje i iskustvo dalo je objekat «plemenite jednostavnosti», (13) građevinu uspjelu kako u odnosu na izuzetno kultno mjesto, tako i u svojim proporcijama, mirenju – sintezi odlika nekoliko stilova. Jer, stilski, to je građevina romano-vizantijskih elemenata, koji su stalno živjeli u pravoslavnom svijetu, sa manjim, dekorativnim primjesama baroka, a vremenski pripada dobu baroka. «Iz sačuvanih dokumenata o preduzimanju radnje saznajemo da se 16. januara 1777. god. započeo kopati temelj za crkvu. Kopanje temelja je bilo skopčano sa velikim poteškoćama zbog mekote zemljišta». Već 1778. god. rad je obustavljen, zbog nedostatka novčanih sredstava, da bi 1779. god. ponovo počeo. Temelj za zvonik rađen je 1780.-1781. U periodu od 1782. do 1784. gradnja je ponovo obustavljena, jer novca nikako nije bilo dovoljno, iako je vrijedna bratija, sa molbom i preporukom savinskog igumana Arsenija, sakupljala priloge od 1774. god. To sakupljanje je nastavljeno od strane arhimandrita Danila Joanorajovića i jeromonaha Bogetića po srpskim krajevima i po Rusiji. Tokom XVI i XVII vijeka čitav niz srpskih monaha i crkvenih funkcionera išao je u Rusiju da traži pomoć za svoje manastire i crkve. Ta pomoć je bila u vidu milostinje jednovjernim narodima. (14) U XVIII vijeku te veze se proširuju i produbljuju. Rusija je potpora i inspirator Srba u žilavim nastojanjima da sačuvaju vjeru i nacionalnost. Sakupljenim prilozima nastavljena je gradnja velike crkve. Iz sačuvanih bilježaka (15) doznajemo da je u prvih osam godina radilo 8454 radnika, kojima je bilo isplaćeno 372 cekina i 35.184 libre. Fizički radnici, težaci, radili su za tri libre dnevno, u što je potrošeno drugih 15.000 libara. Za kube na zvoniku, svod, za pijesak, ploče, kamenje, daske, grede, gvožđe, vrata i prozore potrošeno je 2.639 cekina i 37.073 libre. Ukupni trošak za period od 1777. do 1784. god. iznosi preko 3.000 cekina i 77.000 libara. Sa povremenim prekidima gradnje, zbog navedenih razloga, crkva je bila dovršena i osvećena 1799. god. za vrijeme arhimandrita Inokentija Dabovića. Analiza arhitektureKao što je rečeno, velika crkva manastira Savine, po svom volumenu i proporcijama, impozantna je građevina. Utisak impozantnosti dopunjuje i utisak dosljednog komponovanja arhitektonskih detalja i kamene plastike na njenim fasadama. Ovi detalji se ujednačeno, mirno smjenjuju, jednostavno povezujući odlike inkarniranih stilova (romanskog, gotskog, vizantijskog i baroknog). Odnos visina-masa, kao i odnos elemenata (vrata, prozori, rozeta, krovni vijenac, fasadni kamen), izuzetno je skladno komponovan, tako da nam na prvi pogled miri sve te stilske reflekse i mi vjerujemo ovoj arhitekturi i njenom likovnom izrazu. Fasade crkve rađene su rukom korčulanskih majstora od fino tesanog bijelog, primorskog kamena, čiji se pravilni kvaderi komponuju u horizontalnim redovima. Lijepo patiniran ovaj kamen i danas djeluje veoma mirno svojom strukturom, dajući čitavom zdanju karakter mirne monumentalnosti. Od istog kamena vješta ruka neimara obogatila je ovu arhitekturu brojnim detaljima ornamentalne plastike. Opšti vizuelni utisak kojeg ostavlja arhitektura Savine je romanski, međutim, analizirajući detalje na njima preovladava barokna umjetnost lokalnog karaktera. Ovo susrijećemo na obradi portala, u profilima, u ovalnim prozorima, odnosno obradi njihovih okvira, i uopšte u kamenoj plastici. Crkva ima troje vrata. Iznad glavnog, zapadnog portala, u polukružnoj niši živopisna je scena Uspenja Bogorodice, kojem je crkva posvećena. Monofore na bočnim fasadama (sl. 2), kao i ona na oltarskoj apsidi (sl. 3), jednoobrazno su obrađene i istih su dimenzija. Na zapadnoj fasadi, lijevo i desno od kule zvonika nalaze se po dva prozora, jedan iznad drugog, koji su, iako manjih dimenzija od ostalih, obrađeni na identičan način sa okvirnom ornamentikom baroknog karaktera. Brod crkve kao i kvadratno postolje nad kojim se diže kube završava se snažnim krovnim vijencem od kamena, bogato profilisanim. Ovaj detalj se veoma dekorativno završava po čitavom obodu raspoređenim lučnim arkadicama na konsolama. Konsole su vrlo jednostavnih linija, međutim sve se ne završava na njima. Prostor između arkada riješen je na dekorativan način, ispunjen stilizovanim palminim lišćem. Ovakav način ukrašavanja fasada veoma efektno upotpunjuje i oživljava relativno mirne zidove crkve, koje na toplom mediteranskom suncu daju živu igru svjetlosti i sjenke. Daj detalj je karakterističan za romanske građevine (sv. Marija na Mljetu). Nad kvadratnim postoljem arhitektura crkve se završava oktogonalnim kubetom, koncipiranim u vizantijskom stilu. Svako polje oktogona na fasadi kubeta, oivičeno je sa po jednom kolonetom nad kojima je formirano lučno polje. U osovini tjemena lukova, u svakom od osam polja tambura nalazi se po jedan lučni prozor, čija se obrada razlikuje od obrade opisanih fasadnih prozora. Sama kupola pokrivena je ćeramidom. Sa istočne strane arhitektura se završava velikom, kružnom oltarskom apsidom, čija se obrada u svemu vezuje za stilski karakter broda građevine. Uz zapadnu fasadu u osovini glavnog portala, kao akcenat koji svojom visinom, vitkošću i skladom proporcija, dominira čitavim zdanjem, diže se nad četvorougaonom osnovom trospratna kula – zvonik. Na njegovoj arhitekturi nalaze se već pomenuti autentični natpisi o hronologiji crkve. Na prvom spratu u istoj visini nalaze se ploče na zapadnoj, južnoj i sjevernoj strani. Ploče su iste veličine (duge 1,49 m, široke 83 cm). Dok je sjeverna ploča bez natpisa, zapadna ploča ima natpis iz 1777. od 8 redova koji glasi:
Ploča na južnoj strani zvonika ima natpis iz 1777, sastoji se od 10 redova koji glase:
Na prvom spratu zvonika u pročelju, kao najljepši detalj smještena je velika kamena rozeta. Veoma bogata u obradi detalja odraz je gotike. Podsjeća na veliko majstorstvo obrade čipke u kamenu – rad nenadmašnih korčulanskih majstora. Na drugom spratu zvonika, takođe na zapadnoj strani, nalazi se fino obrađen u kamenu kružni sat. Nad kvadratnom osnovom trećeg sprata, skladna arhitektura zvonika završava se oktogonalnom kupolom, koja je nešto uprošćeniji vid crkvene kupole. U profilaciji prozora i biforalnih otvora na trećem spratu zvonika takođe je prisutan dalmatinski barok. Unutrašnjost crkve nije živopisana. Bijelo okrečeni zidovi naosa ukrašeni su lezenama, koje prelaze u zidane lukove, da bi pridržavali osmougaono kube. Na zapadnoj strani naosa, iznad glavnih vrata, nalazi se monumentalna pjevnica (hor). Pročelje joj je rađeno u duborezu, bojeno zlatnom bojom. Sastoji se iz dva reda. Donji red sadrži ikone sa novozavjetnim scenama, iznad kojih je bogato ukrašeni friz od zelenih grančica i raznobojnih cvjetova. Isti sistem dekoracije je i između ikona, tako da sve skupa daje jak polihroman efekat. Gornji red čini rešetkasta pregrada sastavljena od drvenih kockica, podijeljenih profilisanim stubićima na pet djelova. Hor se završava bogato dekorisanim i profilisanim frizom, koji na sredini ima stilizovani geometrijski ukras. Hor je u drugoj polovini XVIII vijeka radio izvjesni majstor Paskvali iz Dubrovnika. (16) Dva drvena stuba, koji danas pridržavaju hor na sredini, urađena su naknadno 1895. god., vjerovatno iz statičkih razloga. Troje vrata, glavna i sporedna, na sjevernoj i južnoj strani crkve, rad su takođe pomenutog majstora Paskvala. Pod crkve rađen je u vidu krupnog dvobojnog mozaika. Naime, izveden je od pravilno tesanih crno-bijelih mermernih ploča i djeluje veoma impozantno. Najveću vrijednost unutrašnjosti crkve predstavlja ikonostas o kojem će biti riječi u daljem tekstu. Tokom XIX vijeka vršene su razne prepravke na crkvi. Požar iz 1807. god. uništio je mnoge crkvene znamenitosti (odežde, krstove, okovane knjige) (17) Srećom, brzo je lokalizovan, tako da nije ostavio katastrofalne posljedice. Ni 1886. god. crkva nije bila pošteđena od elementarnih nepogoda. (18) Grom je udario u zvonik i oštetio jedan stub pri dnu. Popravka je bila završena iste godine. Svotom od 200 forinti, poklonom Dubrovčanina Nika Boškovića, 1895. god. crkva je okrečena, kube cementirano a prozori na kubetu ukrašeni bojadisanim staklima. (19) Rezimirajući opis arhitekture velike crkve manastira Savine s pravom se može zaključiti da se radi o jednom veoma uspjelom djelu, koje predstavlja sintezu primorske stilske tradicije i graditeljske vještine u kamenu. Svojom skladnošću i jednostavnošću, ova arhitektura se vezuje za kultno tle Savinskog kompleksa, dostojanstveno nastavljajući srednjevjekovnu tradiciju. Opšti razvoj ikonostasaU svome razvoju ikonostas je imao istu funkciju ali izmijenjen izgled. Počev od niskih, kamenih pregrada sa parapetnim pločama i stubovima, iznad kojih je arhitravna greda (kosmitis), koje su odvajale oltarski prostor od ostalog dijela crkve namijenjenog vjernicima u ranohrišćanskim bazilikama, (20) tokom vjekovnih promjena ikonostas se sve više penjao uvis, dobijajući nove karakteristike. U početku na ikonostasnoj konstrukciji nijesu postojale ikone. Otvori su bili zatvoreni zavjesama (katapetazma), dok su ikone bile slikane na susjednim zidovima. (21) U daljem razvoju ikone dolaze na ikonostasnu pregradu između vrata ikonostasa (carskih dveri) i zovu se prestone ikone. Osim pomenutih, ikonostas dobija ikone i na arhitravu, koje tokom vremena stvaraju nekoliko redova. Od XVII vijeka bili su uobičajeni plitko izrezbareni drveni kosmitosi (temploni) sa vertikalnim krstom, čije porijeklo treba tražiti u slikanim romano-gotskim krstovima Italije, koji su kod nas mogli doći preko Dalmacije. Krst je u prvo vrijeme urezivan u sam kosmitis, a kasnije se dodaje iznad njega i postaje uobičajen sa predstavom Deizisa (Raspeće sa dva zmaja ili dva anđela sa strane i ikonama sv. Jovana Preteče i Bogorodice (italijanski tip «croce dipinta»). (22) Tokom XVIII vijeka novine na ikonostasu javljaju se na Svetoj Gori, gdje se izrađuju oltarske pregrade koje zauzimaju dva, tri i više redova ikona. Na Svetu Goru novine donose majstori Krićani a odatle se uticaji nesmetano šire po svim pravoslavnim zemljama Balkana, jer se sa povjerenjem primalo sve što je dolazilo iz Svete Gore. Tako formirana pregrada je shvaćena kao trijumfalna kapija Hristosa, pobjednika smrti i grijeha, podsjećajući na trijumfalna vrata antičkih imperatora. Bogato rezbarena i pozlaćena drvena pregrada zatvara čitav oltarski prostor. U duhu ortodoksnih shvatanja zanemarena je ljudska figura, naročito u visokom reljefu, tako da su za dekorativne elemente uzimani floralni i životinjski motivi. Iz Svete Gore, novi tip ikonostasa prelazi u Makedoniju, koja je bila posrednik u formiranju novog tipa ikonostasa na Balkanu. Odatle, taj uticaj se javlja u izvjesnoj mjeri na duborezu Vojvodine, gdje su najstarija drvorezbarska djela rađena u tradicijama srednjevjekovne balkanske plastike. Od sredine XVIII vijeka umjetnost duboreza se okreće ka zapadu preuzimajući oblike iz zapadnih varijanti baroka, a kasnije i rokokoa. Pedesetih godina XVIII vijeka još se ne može govoriti o prevlasti baroknih formi, iako su se one nezadrživo približavale. Novina se mnogo slobodnije primjenjuje u enterijeru jer dok je barokna fasada crkve još slabo raščlanjena, majstori svoje poznavanje baroknih principa koriste u dekoraciju unutrašnjosti crkve. U cilju postizanja određenog emocionalnog efekta formira se barokni enterijer. Ikonostas u pravoslavnoj crkvi upravo odgovara tom ambijentu. On prihvata nekadašnju tematiku zidnog slikarstva i prilagođava je novoj formi. Napušta ranija shvatanja o mirnoj podijeljenosti sa dominantnom horizontalom i umjesto prizemnosti i jasnog pregleda stvara se nemirna površina, na kojoj dominiraju vertikale. Brojni stubovi sa impozantnim kapitelima u bujnom prepletu sa neograničenom upotrebom zlata i bojenom pozadinom stvaraju jak polihroman efekat. Materijal od čega je rađen kostur ikonostasa obično je od mekog lipovog drveta. Rezbarija je bojena crvenim bolusom da bi se dobila kvalitetna podloga za zlatnu boju. Ikonostas velike crkve manastira SavineU takvom stilu rađen je ikonostas velike crkve manastira Savine iz druge polovine XVIII vijeka. Predstavlja monumentalno djelo, nastalo po obrascima koji su u to vrijeme, kada je u pitanju veličina ikonostasa, isti za sva područja «istočno pravoslavnog umjetničkog kruga». (23) Velikih je dimenzija, širok 7,20, visok 10,50. Sastoji se iz šest zona. Djeluje kao čvrsta konstruktivna cjelina. Veoma dobro je očuvan, solidno, čvrsto i vješto urađen. Mada ima izgled raskošnog ikonostasa sa obiljem zlatnih i bojenih elemenata urađen je sa osjećanjem za mjeru, tako da ne djeluje napadno. Ikone su ostale glavni sadržaj djela. DuborezDuborez pokriva cijelu površinu i sve prostore oko ikona počev od parapetnih ploča, preko prestonih ikona do vrha monumentalnog krsta. Djeluje ujednačeno sa čestim ponavljanjem istog motiva vinove loze, koja je negdje data realistički, a negdje veoma stilizovano. Na parapetnim pločama prepletni floralni motiv sa šest bojenih crvenih ružica, raspoređenih simetrično sa strana, uokviruje elipsasti okvir ikona. Parapetne ploče su iste veličine i potpuno identično izrezbarene. Carske dveri (visina sa krstom 217 cm, bez krsta 77, širina oka krila 111 cm) imaju rezbariju na cijeloj svojoj površini, osim na mjestima gdje su naslikane ikone. Oivičene su pravilno raspoređenim biljnim ornamentom. Okvir vrata pored krsta prati vrežica. Sjeverne dveri (visina sa krstom 213 cm, bez krsta 175, širina oka krila 85 cm) izrezbarene su motivom vinove loze. U gornjoj zoni to je vrežica, a u donjoj, većoj, listovi koji uokviruju elipsastu ikonu sa četiri strane, dati su frontalno i veoma realistički. Pri samom dnu vrežica je obogaćena grozdovima. Krila vrata su odvojena tordiranim stubom. Južne dveri (visina sa krstom 212 cm, bez krsta 174, širina oka krila 84 cm), osim neznatne razlike u veličini, potpuno su identično izrezbarene kao sjeverne. Prestone ikone postavljene su između bogato obrađenih stubića. Vrežica se prekida crvenom bojenom ružicom, duplog cvijeta. Ovakav motiv mogao bi da indicira uticaj savremene islamske dekoracije. (24) Isti motiv se ponavlja naizmjenično do dna stuba. Prostor iznad carskih dveri, kao i iznad sjevernih i južnih izrezbaren je stilizovanim biljnim ornamentom, sa ponovljenim motivom duplih cvjetova ružica i bojenom crvenom pozadinom na mjestima gdje je drvo puno. Preplet i sistem dekoracije veoma efektno djeluje u odnosu na tamni oltarski prostor, ističući ovu čudnu mističnu arabesku. Isprepletane lozice, vrežice i cvetići čine divnu čipku od drveta, koja uokviruje male scene u sredini prostora. Ne možemo pouzdano tvrditi da je ovdje u pitanju islamski uticaj, ali je sigurno da se ovakva misao sama nameće. Vertikalni stubovi odvajaju prostor između dveri i ikona. počinju kvadratnim postoljem, a završavaju se korintskim kapitelima bogato ukrašenim, koji su postavljeni na arhitravnoj gredi. Na sredini kapitela je dupli cvijet ruže, relativno duboko siječen i bojen crvenom bojom. Arhitravna greda je horizontalnim trakama podijeljena na tri dijela. Prva dva dijela ukrašena su razvrežalom vinovom lozom, među kojom se s vremena na vrijeme javlja po neki cvijet ružice, jasno odvojen od pozadine. Treći dio je odvojen profilisanim horizontalnim trakama, koje počinju stilizovanim geometrijskim ornamentom. Treća zona ikonostasa – scene sa apostolima postavljene su u pravougaone okvire jednostavno profilisane. Prostor između ikona riješen je stubićima, čija je pozadina zlatno bojena i ukrašena stilizovanim biljnim elementom, koji je ponegdje bojen crvenom i zelenom bojom. Stubići se završavaju pozlaćenim korintskim kapitelima sa naglašenim volutama. Između 14 kapitela prostor je riješen ponavljanjem istog biljnog motiva kitnjasto oblikovanog. Jedino na sredini treće zone sistem dekoracije je nešto izmijenjen. Ikona sv. Trojice zauzima centralno mjesto. Posvećena joj je veća pažnja u odnosu na ostale ikone u istom redu. Okvir se sa gornje strane završava lučno, a sa strane okruglim stubićima obavijenim dvobojnom spiralnom trakom i bogatim biljnim prepletom od vreže loze i raznobojnih cvjetova. Četvrta zona ikonostasa – scene velikih praznika postavljene su između bogato obrađenih istaknutih stubića sa lučnim gornjim poljem pokrivenim rezbom, dobile su u stvari okvire slične kasnogotičkim sa manjim uticajem rane renesanse (volutni akcenat). Stubići su istaknuti sa crveno bojenom pozadinom na kojoj su slikane ruže, naizmjenično crvene i bijele, sa zelenim listovima. I ovi stubići kao i prethodni završavaju se korintskim kapitelima. Prostor između lučnih okvira i ornamentalne trake ukrašen je glavama anđela, koje su postavljene u jednakim razmacima. Materijal od koga su urađene je vjerovatno drvo. Postavljene su u nizu od trinaest komada sa jasno izraženim individualnim osobinama. Inkarnat je tamni oker sa tamnim braon mrljama. Kosa je bojena crno, iznad koje je postavljen oreol od drveta zlatno bojen kao i krila. Prostor između četvrte i pete zone riješen je četvororednom horizontalnom trakom ukrašenom nizom od dvanaest profilisanih kapitela, koji su postavljeni u jednakim razmacima, a nastavljaju se iznad sredine kružnog luka prethodne zone. Peta zona – scene sa prorocima postavljene su u elipsaste okvire. Svaka scena ima svoj zaseban okvir, a za sljedeću se vezuje četvoročlanim floralnim elementom (imitacija stabla vinove loze). Ovdje je duborez izvanredno majstorski izveden. Jedini motiv koji je zastupljen je vinova loza, sa svim svojim atributima, listovima, vrežicom i grozdovima. Veoma realistično obrađena, podsjeća na zapadnjačko porijeklo. Listovi su dati u različitim položajima, predstavljeni u prostoru i pokretu. Bogato obrađeni grozdovi naslanjaju se na horizontalnu gredu. Zbog realne obrade ima se utisak da njihova težina zahtijeva oslonac. Ikonostas se završava šestom zonom na kojoj je monumentalno Raspeće proširenog tipa. Krst je bogato ukrašen stilizovanim laticama cvijeta. Sa strana su dvije maske zlatno bojene, koje simbolizuju sunce, a u donjem redu ispod krsta je šest zvjezdica uzdignutih na šipkama, koje dekorativno upotpunjuju ovaj razuđeni završetak ikonostasa. Treba napomenuti i to da je čak i prostor između figura Bogorodice i sv. Jovana u odnosu na stilizovano sunce, upotpunjen sa po još jednom simbolično stilizovanom zvijezdom. Svi elementi šeste zone upućuju na imaginarnu predstavu vasione. Ispod krsta u drvetu je skulpturalno riješen motiv lobanje i kostiju praoca Adama, što je interesantan podatak s obzirom da se taj motiv obično slika ispod nogu Hristovih na samom Raspeću. Duboresci ikonostasa velike crkve manastira Savine nijesu poznati, kao ni ranijih monumentalnih ikonostasa u Morači (1596.-1617.) i Pivi (1639.). Prema usmenom predanju pretpostavlja se da je majstor duboreza bio Paulo Paskvali iz Dubrovnika, ali taj podatak zbog nedostatka pismenih dokumenata ne može se za sada uzeti ozbiljno. Majstori zografiNjihova imena saznajemo iz ugovora sastavljenog između savinskog arhimandrita Inokentija Dabovića i popa Simeona Lazovića, ikonopisca i njegovog sina Aleksija. (25) Ugovor je pisan 2. juna 1795. godine u manastiru Savini i glasi: «G-n Inokentij Arhimandrit so bratijeju, također Gospodin pop Simeon ikonopisac, sa svojim sinom Aleksijem vjerno i dobro sa svojom voljom duševnom i tjelesnom potruditi se bez svakog licemerja, lijepo i nerušimo, to jest, pregradu aliti templo, meždu, oltarem i cerkoviju, su troje dveri, i pročaja kako je osnovato i istajadurato, visina i širina od tarace do verh Kresta, a širina ot zida do zida vnutrene. Oblega se rečeni pop Simeon, što goćuže najljevše i tverđe da se potruditi, kalurami, cvjetovami, obrazami, pozlatami, ispuniti, utverditi i pozlatiti, kakoće biti za ukrašene, i viđenije radi proslavlenija Boga i presvetoga Uspenia Božija matere. A manastir da mu ima dobaviti od Venecije, zlato, razlike kolure i pročaja na svoje spenze! Toliko pop Simeon da ima svoj alat koji mu potrebuje, i tverdo se obješčava da se s pomoći Boga i djevije Bogorodice, sve ispuniti lijepo i tvrdo: templo i obraze i među dveri; više apostole, prazdnike, proroke i pročaja; s tjemeljitim pojmom i načinom, i kada bude lijepo dospjeveno templo rečeno s njegovijem obrazama i ukrašenijem, da ima dati manastir Savina višerečenomu g. popu Simeonu, talijera mletačkijeg četiri stotine i sedamdeset i dva, i za bolju vjernost biće ono pismo potpisano od obje strane». Na drugoj strani ugovora stoji: «1796., februara 8. primih ot ove pogodbe ot g. arhimandrita Inokentija, pervo: talijera četrdeset i šest, pa mjeseca maja talijera 100, pak u junu talijera dvadeset i četiri», itd. do «1797. septembra 30. primi ja pop Simeon talijera 200 i bismo podmireni za sve. Pop Simeon Lazarević, ikonopisac.» Sudeći po navedenim podacima može se zaključiti da je slikanje ikonostasa počelo 1795. a završeno poslije dvije godine, 1797. god. kao i da je pop Simeon poznat pod dva prezimena: Lazović i Lazarević, koja su označavala jedno te isto lice. Rođen je 1754/5. (ne zna se tačna godina rođenja) u Bijelom Polju, tako da osim pomenuta dva prezimena ima i treće Bjelopoljac. U osamdesetim godinama XVIII vijeka taj preduzimljivi i pokretljivi pop i slikar (26) (jer je njegova umjetnička aktivnost obuhvatala prostranu teritoriju od Starog Vlaha do Jadranskog mora), razvija veliku aktivnost, slikajući mnoge ikone i čitave ikonostase za seoske crkve po Starom Vlahu. 1780. izradio je za crkvu u Peti jedne dveri, na kojima je ostavio zapis: «Si dveri priloži az grešni jerej Simeon pisac sebi za spomen suprugi jego Angelini i sinu Aleksiju i Maksimu za zdravlje.» (27) Prateći hronološki dalji njegov rad saznajemo da je sljedeće godine bio zaposlen oko izrade ikona i ikonostasa za crkvu Blagoveštenja u selu Štitkovu na rijeci Tisovici. To zaključujemo na osnovu zapisa koji potiče iz ruke Simeona, a nalazi se na poleđini uzorka za slikanje Raspeća iz «Zbirke uzoraka za slikanje naših vladara i drugih slika vjerskog karaktera» u crkvi sv. Nikole u Nikoljcu kod Bijelog Polja. (28) Negdje početkom 90-ih godina XVIII vijeka, pop Simeon napušta svoj rodni kraj i preseljava se sa porodicom u Boku Kotorsku, gdje kao što smo vidjeli radi na ikonostasu velike crkve manastira Savine zajedno sa sinom Aleksijem. Iz primorja odlazi u Peć, gdje 1803. radi za Patrijaršiju. Već 1804. nalazimo ga u Sarajevu gdje radi ikone sv. Ilije i Pantelije, na kojima ostavlja potpis. (29) U Sarajevu ostaje do početka 1805. gdje 6. januara završava portret mitropolita Pajsija, kojeg je slikao po porudžbini Mića Miletića za 100 groša. (30) Zapis sa jednoga rukopisa iz manastira sv. Trojice u Pljevljima iz 1807. nam pomaže da pratimo dalji rad i kretanje popa Simeona. Iz njega saznajemo da je iste godine uradio ikonostas za pomenutu crkvu. (31) Već sljedeće 1808. god. nalazimo ga u manastiru Piperskoj Ćeliji, gdje izrađuje za sv. Stefana ćivot. 1814 zajedno sa sinom Aleksijem slika ikonostas dečanske kapele sv. Dimitrija. Tri godine nakon toga «kade bi gladna godina» 1817, «i te godine umri(e) pop Simo Lazović». (32) Simeonov sin Aleksije, čiji rad zajedno sa očevim čini gotovo nerazdvojnu cjelinu, rođen je 1774. u Bijelom Polju. Sem kod oca vrlo je vjerovatno da je slikarstvo učio i kod nekog majstora u Veneciji ili Dubrovniku, jer se osjeća u njegovom radu zapadnjačka slikarska orijentacija. (33) Područje na kojem on stvara je uglavnom Crnogorsko primorje i srednja Dalmacija, mada je radio i u unutrašnjosti Balkana. Ikonostas velike crkve manastira Savine je početak Aleksijevog rada na ikonopisanju. Tada prvi put radi skupa sa ocem. U Boki Kotorskoj još radi ikonostas u crkvi sv. Sergija i Vakha na Podima 1804. Dvije godine kasnije, 1806. takođe ikonostas u crkvi sv. Nikole u Baošićima, a nešto kasnije u crkvi Rize Bogorodice u Bijeloj. Poslije očeve smrti nalazio se na njegovim starim umjetničkim putevima u unutrašnjosti Balkana, radeći samostalno najprije u Sarajevu, a zatim u Dečanima 1818. – ikonostas u kapeli sv. Nikole. Povezanost sa rodnim krajem pokazuje i jedan od posljednjih njegovih radova, ikonostas sv. Nikole u Nikoljcu kod Bijelog Polja (dovršen 1877. god. kada je i umro). (34) Slikarsko djelo Simeona Lazovića na ikonostasu velike crkve manastira Savine, iako u suštini pripada zografsko-konzervativnom pravcu, zadivljuje zanatskom spremnošću, što se ne bi moglo reći za ikone njegovog sina Aleksija, s obzirom da je ovo njegov prvi rad na ikonopisanju. Tematska analiza slikaKao što smo već ranije vidjeli, godina nastanka i autori slikarskog djela ikonostasa su poznati (osim autora prestonih ikona), međutim, gotovo nikakvi detaljniji podaci o ikonostasu nijesu više publikovani. Za razliku od arhitekture crkve koja u sebi spaja sintezu prethodnih stilova, a vremenski pripada baroku, ikonostas i stilski i tematski odgovara duhu vremena u kome je nastao. U repertoaru tema na ikonostasu velike crkve manastira Savine naglašeno mjesto imaju događaji vezani za ličnost Bogorodice, svakako zbog toga što je crkva manastira posvećena njenom Uspenju. Počev od parapetnih ploča gdje su uobičajene starozavjetne scene zamijenjene novozavjetnim, posvećenim Bogorodici i Hristosu, preko Blagovijesti na carskim dverima, Uspenja Bogorodice na prestonoj ikoni, prazničnih Blagovijesti, Uspenja Bogorodičinog, Rođenja Bogorodičinog, Pokrova Bogorodičinog do Raspeća, gdje je naravno uobičajena scena sa Bogorodicom. Prva zona ikonostasa u soklu, s lijeva na desno, počinje scenom Susret Marije i Jelisavete. U prvom planu su stojeće figure Marije i Jelisavete, predstavljene u zagrljaju. Marija je obučena u tamno crvenu haljinu i mrki maforion, a Jelisavetina duga haljina je mrka. Inkarnat lica je veoma oštećen. Zarije u tamno zelenom ogrtaču i braon felonu ukrašenom zlatnim cvjetovima. Inkarnat je tamno oker, kosa mrka pokrivena zlatnim oreolom. U pozadini je arhitektura hrama. U lijevoj polovini sjevernih dveri naslikana je stojeća figura sv. Ane frontalno okrenuta, raširenih ruku u stavu «orante» u donjoj dugoj zelenoj haljini i braon himationu. Na desnom krilu je stojeća figura arhanđela Gavrila, okrenutog sv. Ani, obučenog u zelenu donju haljinu, oker ogrtač i mrki plašt. Na glavi kao i sv. Ana ima zlatni oreol opervažen tankim crvenim krugom, krila su mu žuta. U gornjem uglu iznad sv. Ane je poprsje proroka Solomona sa žutom krunom u crvenoj i mrkoj odjeći. U gornjem desnom uglu je poprsje proroka Davida. Na glavi mu je žuta kruna iza koje je zlatan oreol. Obučen je u tamno crveni hiton i mrki himation. Predstavljen je sa knjigom u ruci. Sljedeća scena u soklu između sjevernih i carskih dveri je Hristos se javlja mironosicama. S lijeve strane u prednjem planu su predstavljene četiri mironosice u stojećem stavu. Odjevene su u haljine tamno crvene boje i mrke ogrtače sa zlatnim oreolima na glavi, opervaženim crvenom bojom. U desnom uglu je Hristos sa anđelom predstavljen u pokretu. Obučen je u tamno crveni hiton i iste boje himation sa crnim sjenkama u prevojima draperije. Na carskim dverima su naslikane Blagovijesti sa stojećim figurama Bogorodice sa lijeve strane i arhanđela Gavrila s desne, okrenute su jedna prema drugoj. Bogorodica je u zeleno-plavoj haljini i tamnocrvenom maforionu u uobičajenom položaju. Iza nje je naslikana arhitektura hrama. Arhanđel je u zelenom hitonu i višnjeve boje himationu sa žutim krilima. Lijevom nogom je zakoračio naprijed, dok desnom čini uobičajeni gest. Inkarnati su obrađeni tamnim okerom sa maslinastim sjenkama. U donjem uglu ispod Bogorodice je jevanđelist Luka predstavljen u sjedećem stavu. Obučen je u zeleni hitom i braon himation, u desnoj ruci drži jevanđelje. U gornjem uglu je jevanđelist Matej sa simbolom anđela u pozadini. Obučen je u mrki hiton i crveni himation. Ikona je jako oštećena. Na drugoj strani dveri ispod figure arhanđela Gavrila je jevanđelist Jovan sa simbolom orla. Jevanđelist Marko je u desnom gornjem uglu carskih dveri. Inkarnati su im obrađeni tamnim okerom. Jedino zlatni oreoli i simboli su urađeni svijetlim koloritom, inače odjeća, pozadina, kao i inkarnat jevanđelista imaju taman kolorit. Sljedeća scena u soklu između carskih i južnih dveri je Nevjerstvo Tomino. Hristos je u sredini u stojećem stavu. Predstavljen je u zelenom perizomu sa tamno crvenim plaštom. Desno od Hristosa je apostol Toma u povijenom stavu koji desnom rukom dodiruje Hristova rebra. Lijevo i desno su apostoli. U pozadini je arhitektura hrama. Na južnim dverima na lijevom krilu je predstavljen arhanđel Gavrilo u stojećem stavu okrenut poludesno prema Zariji, koji je postavljen na desnom krilu. To je scena koja predstavlja trenutak kada arhanđel Gavrilo saopštava Zariji u hramu da će pod starost dobiti sina Jovana, ličnost koja će kasnije u Hristovom životu odigrati važnu ulogu, između ostalih najaviti njegov dolazak. Zarija je obučen u zelenu dugu haljinu. Na glavi ima mitru i zlatan oreol opervažen crvenom bojom. Iznad ovih figura u lijevom i desnom gornjem uglu južnih dveri naslikani su proroci Jeremija i Samuilo. Predstavljeni su kao pandan sjevernim dverima. Posljednja scena prve zone je Molitva u Getsimanskom vrtu. Hristos je postavljen u sredini scene raširenih ruku u stojećem stavu. Obučen je u crvenu haljinu, ogrnut mrkim plaštom. Lijevo i desno od njega su apostoli prikazani kako spavaju, naslonjeni jedan na drugog. U gornjem uglu je velika leteća figura anđela sa zlatnim krilima i oreolom. Nad dverima u malim ovalnim ikonama predstavljene su scene s lijeva na desno, iznad sjevernih dveri je scena gdje Hristos poučava u hramu (?). Nad carskim dverima je Nedremano oko, a iznad južnih je scena Javljanje Hristosa Petru. U drugoj zoni su prestone ikone velikih dimenzija, zaštićene staklom koje se stilski razlikuju od ostalih ikona na ikonostasu, s obzirom da nijesu rad istih majstora. Naime, prestone ikone su rad ruskih majstora, a u manastir Savinu su donesene putem poklona. (35) Naši monasi su u Rusiji pored novčane pomoći dobijali kao uzdarje razne predmete namijenjene bogosluženju. Podatak da su ove ikone postojale u crkvi prije početka rada na ikonostasu objašnjava nam činjenicu zašto majstori Lazovići nijesu uradili glavne prestone ikone, već pošto su ih imali gotove uklopili su ih u svoju ikonostasnu cjelinu pri tom se nimalo ne trudeći da ih stilski podržavaju. Prva s lijeva je ikona sv. Jovana Preteče sa žutim natpisom
veličine 132 x 85 cm. Jovan Preteča je dopojasno predstavljen frontalno okrenut. Obučen je u oker odjeću od kamilje dlake preko koje je tamno zeleni ogrtač. Desna ruka mu je prislonjena na grudima, dok u lijevoj ruci drži svijetlo žuti otvoreni svitak na kojemu su čitljiva slova i braon krst. Kosa i brada su mu smeđe boje. Na glavi ima bogati zlatni nimb. Pozadina je tamno zelena. Inkarnat je vješto modelovan oker tonovima, sa primjetnim rumenikom na jagodicama i usnama, kao i sa bijelim sjenkama ispod i iznad očiju. Ikona je uokvirena uskom braon trakom. Druga prestona ikona je Bogorodica sa Hristom. Natpis sa lijeve strane pisan crvenom bojom i glasi:
Veličina ikone je 132 x 83 cm. Bogorodica je naslikana u dopojasnoj predstavi, blago nagnute glave ulijevo prema Hristu. Obučena je u zeleno-plavu haljinu i crveni maforion sa kapom. Ivice su ukrašene zlatnom bordurom sa zvjezdicama. Narukvice i okovratnik donje haljine su narandžaste boje. Bogorodica na lijevoj ruci drži malog Hrista, koji desnom rukom blagosilja a u lijevoj drži svitak. Hristos je u svijetlo zelenoj pozlaćenoj odjeći sa narandžastim pozlaćenim ogrtačem. Inkarnati su im obrađeni svijetlim okerom meko modelovanim, sa rumenilom na obrazima i bijelim tonovima na osjenčenom dijelu lica, tako da opšti utisak odaje prefinjenost lika. Pozadina je siva sa crnim tankim okvirom. Na trećoj prestonoj ikoni naslikan je Hristos idealno lijepog lika sa crvenim natpisom
Veličina ikone je 132 x 83 cm. Obučen je u crvenu donju haljinu obrubljenu ukrasnom oker trakom sa bijelim ornamentom i modri himation. Hristos je predstavljen dopojasno kako desnom rukom blagosilja dok u lijevoj drži otvorenu knjigu. Kosa, brada i brkovi su mu smeđe boje. Inkarnat oker sa rumenilom na donjem dijelu obraza. Pozadina je tamno siva sa uzanim crnim okvirom. Posljednja u redu prestonih ikona je scena Uspenja Bogorodice, praznik kojem je crkva posvećena. Ikona je veličine 132 x 82,5 cm sa žutim natpisom:
Bogorodica leži na odru u zelenoj haljini i svijetlo zelenoj grčkoj kapi. Preko odra je prebačena crvena draperija, ispred koje je mangal sa cinober žarom. Iznad Bogorodice, na sredini scene je dopojasna figura Hrista koji prihvata Bogorodičinu dušu u vidu antičke psihe. Lijevo je grupa od pet apostola koji nagnuti bdiju nad Bogorodicom, a desno je šest apostola, što jasno pokazuje odsustvo apostola Tome. Inkarnati apostola modelovani su okerom bez vidljivog rumenila kao na prethodne tri ikone, što između ostalog (različita obrada draperije, ugasitije boje, rustičnija obrada lika) indicira drugog majstora ili drugu školu. Pozadina ikone je tamni oker, uokvirena bijelom trakom iza koje je crni okvir. Sve pomenute figure imaju zlatne oreole. Ikone treće zone ikonostasa sadrže figure apostola. Prvi s lijeva je apostol Toma
predstavljen u cijeloj figuri, okrenut polulijevo. Lijevom rukom pridržava crveni hiton i zeleni himation, a desnom blagosilja. Inkarnat je tamne oker boje. Apostolovo lice je bez brade i brkova sa smeđom kosom. Oreol je zlatan, opervažen crvenim tankim krugom. Natpis iznad apostolove glave je crvene boje. Drugi s lijeva je apostol Jakov
Obučen je u zeleni hiton i crveni himation. Predstavljen je u pokretu. Inkarnat je braon boje, tako da djeluje mrtvački. Mala okrugla brada i brkovi su mu smeđe boje, a kosa mrka. Sljedeći u redu je apostol Simon
U purpurnom hitonu i zelenom himationu ukrašenom zlatnim cvjetovima. Ispod desne ruke drži knjigu zlatne boje, a lijevom blagosilja. Inkarnat je oštećen. Apostol Luka
je predstavljen en face u zeleno-žutom hitonu i maslinaste boje himationu ukrašenom zlatnim cvjetovima. U desnoj ruci drži knjigu, a lijevom rukom blagosilja. Inkarnat je tamno oker, čelo sa zaliscima, a okrugla brada i kosa naslikane su mrkom bojom. Peti slijeva je apostol Matej
predstavljen u stojećem stavu koji se stalno ponavlja, u zeleno-žutom hitonu i crvenom himationu. Otvorenu knjigu drži objema rukama. Apostol Petar
predstavljen je sa ključevima u desnoj ruci u zelenom hitonu i braon himationu. Inkarnat je nešto svjetliji u odnosu na ostale apostole, a brada, brkovi i kosa su mu smeđe boje. U sredini treće zone ikonostasa naslikana je ikona sv. Trojice. Ona je slikana nešto tamnijim koloritom. Lijevo je prikazan Hristos Emanuel sa krstom u lijevoj ruci u mrko žutom hitonu i tamno crvenom himationu sa braon oreolom. Predstavljen je u sjedećem položaju. Pored njega sjedi sv. Otac u tamno oker hitonu i maslinaste boje himationu, sa trouglastim braon oreolom na glavi. Iznad njih je sv. Duh u vidu goluba. Pozadina je išrafirana zlatnim zracima. Red sa apostolima se nastavlja. Prvi s desne strane sv. Trojice je apostol Pavle
prikazan u stojećem stavu, okrenut poludesno. U desnoj ruci drži zatvorenu knjigu a lijevom rukom blagosilja. Odjeća mu se sastoji od zelenog hitona i crvenog himationa. Pored njega je apostol Jovan
u zeleno-žutom hitonu i crvenom himationu sa zatvorenom knjigom u desnoj ruci. Apostol Marko
ima na sebi crveni hiton i zeleni himation. Desnom rukom pridržava himation, a ispod lijeve drži knjigu. Karakteriše ga duga oker brada i brkovi. Apostol Andrej
objema rukama drži žute boje kutiju. Zakoračio je snažno desnom nogom. Odjeven je u crveni hiton i braon himation. Inkarnat je obrađen okernim tonovima sa braon sjenkama. Kosa, duža brada i brkovi dati su oker. Apostol Vartolomej
je okrenut u desno. Zakoračio je držeći ispod desne ruke jevanđelje. Odjeven je u žuti hiton i zeleni himation. Inkarnat je tamno oker sa mrkim sjenkama. Posljednji u nizu od dvanaest apostola je apostol Filip
Okrenut u desno u zelenom hitonu i crvenom himationu sa otvorenom knjigom u lijevoj ruci. Desnom rukom blagosilja. Karakteristične osobine svih apostola treće zone su sljedeće: figure apostola po shematičnoj formi i stilizaciji pojedinih djelova tijela slične su međusobno. Odjeća je bogata naborima koji su naglašeni grubim, ponekad geometrijski oštrim potezima. Natpisi iznad apostolskih glava pisani su miješanim velikim i malim slovima crvene boje. Pozadina je tonirana pojasevima, tako što je prvi pojas pri zemlji naslikan braon, srednji je tamno oker, dalje se ređaju zeleni i svijetlo oker tonaliteti. Svi apostoli imaju zlatne oreole opervažene crvenim krugom, hitone potpasane crvenim pojasom i braon kaišaste sandale na bosim nogama. U četvrtoj zoni su scene velikih praznika, čiji je red poremećen. Prva s lijeva je Obrezivanje Hrista. U sredini je Hristos prikazan kao malo dijete, koga na rukama drže arhijereji. Činu obrezivanja prisustvuje Bogorodica u crvenoj dugoj haljini i zelenom maforionu. U pozadini je slikana oker arhitektura. Druga scena predstavlja Rođenje Hristovo. Po sredini jednog sivkastog brda u pećini leži porodilja. Pored nje je novorođenče. Iznad su glave krava i magaraca. Iz segmenta neba spušta se svijetli zrak do Hrista. Lijevo pastir sjedi na kamenu i svira. Naredna scena je Krštenje Hristovo. Između kamenite obale desno, gdje su u stavu adoracije predstavljena dva krilata anđela, u rijeci Jordanu stoji Hristos. Na sebi ima svijetlo zelenu perizomu. Jovan Krstitelj desnom rukom dodiruje teme Hristove glave, a lijevom ga pokazuje posmatraču. Obučen je u odijelo od kamilje dlake braon boje i obavijen plaštom. Iz ugla prizor posmatraju četiri anđela, u bogato drapiranim himationima. Iznad Hristove glave je svjetlosni segment iz koga izlazi poduži krak, sa sv. Duhom u vidu goluba u proširenom kružnom prostoru. Lica su modelovana tamnim okerom. Četvrta scena je Sretenje Hristovo. Desno od časne trpeze iznad koje je kivorijum, Simeon u svešteničkom odijelu, duge, sijede kose i brade drži objema rukama malog Hrista. S druge strane trpeze je Bogorodica u crvenom maforionu. Iza Bogorodice je proročica Ana koja desnom rukom pokazuje put Hrista, a u spuštenoj lijevoj drži ispisan razvijen svitak. S druge strane je Josif, koji nosi dva goluba. Na slici preovlađuje zeleni tonalitet. Peta scena predstavlja Blagovijesti. Bogorodica s desne strane stoji sa rukama na prsima u zelenoj haljini i crvenom maforionu. S lijeve strane joj prilazi arhanđel Gavrilo u zeleno-žutom plaštu sa pozlaćenim krilima. U pozadini je oker pejzaž sa paperjastim oblacima. Sledeća scena je Ulazak u Jerusalim. Hristos jaše svijetlo-zelenu mazgu i blagosilja desnom rukom. Prate ga apostoli. Na vratima grada sačekuju ga Jevreji sa zlatnim palmama u ruci. Oni su u purpurnim i zelenim haljinama. Pred mazgu dječaci polažu zelenu haljinu. U pozadini su oker i bijele zidine i građevine Jerusalima. Red prazničnih ikona nastavlja se scenom Silazak u ad. Hristos je predstavljen u sredini scene, odjeven u crveni hiton i zeleni himation sa zlatnom mandorlom. Pod njim su narandžasta ukrštena vrata ada. Desnu ruku pruža Adamu, koji kleči s lijeve strane Hrista. Adam je odjeven u svijetlo-zelenu odjeću. Pored njega je Eva u cinober maforionu. Iznad Adamove glave su četvorica svetitelja u svijetlo-zelenoj odjeći. Krune na glavama su im oker ukrašene zlatom. S druge strane je Jovan u zelenoj haljini i crvenom plaštu, dok je svetac pored njega u odjeći skoro iste boje kao i Jovan. Lica su obrađena pomoću maslinasto-zelenog u sjenkama, rumenila na obrazima i bijelih akcenata na najosjetljivijim djelovima. Pozadina je išrafirana zlatnim zracima. Osma scena je Vaznesenje Hristovo. U sredini je prikazana Bogorodica u zelenoj dugoj haljini i crvenom maforionu. Lijevo i desno su grupe od po šest apostola, s tim što su Petar i Pavle u prvom planu. Iznad Bogorodičine glave u svijetlom medaljonu je Hrist, koga dva anđela sa strane nose na nebo. Sljedeća scena je Preobraženje Hristovo, gdje je Hristos prikazan raširenih ruku u svijetlo zelenoj odjeći, obasjan nezemaljskom svjetlošću. S lijeve strane na brdu je prorok Mojsije, a s desne prorok Ilija. U podnožju brda su u strahu pali na zemlju Petar, koji se okreće Isusu, najmlađi Jovan, koji od straha prinosi ruku licu i još jedan neidentifikovani apostol. Na ovoj sceni je ilustrovano javljanje vaskrslog Hrista apostolima na gori Galilejskoj i Mojsijevo i Ilijino proročanstvo. Uspenje Bogorodičino je sljedeća scena u nizu prazničnih ikona. Na odru preko koga je prebačena zelena draperija leži Bogorodica odjevena u crvenu haljinu i svijetlo zeleni maforion. Iza odra je stojeća figura Hristosa u zeleno-žutoj haljini i maslinastom ogrtaču, šrafiranom zlatnom bojom sa Bogorodičinom dušom u ruci. Oko odra su apostoli u zeleno-žutoj odjeći sa zlatnim oreolima. Pozadina je maslinasto siva. Rođenje Bogorodičino je jedanaesta scena, vjerovatno namjerno postavljeno iznad prestone ikone Uspenja Bogorodice, kojem je crkva posvećena. Porodilja i žena koja joj pomaže da ustane date su u desnom uglu. Ispred njih je mala kolijevka sa novorođenčetom. Figura Josifa je pozadi. On desnom rukom pokazuje scenu. U pozadini, u gornjoj polovini ikone naslikana je arhitektura oker boje. Posljednja, dvanaesta praznična scena je Pokrov Bogorodičin. Praznik Pokrova Bogorodice je karakteristična tema ruskog slikarstva još od XVIII vijeka posredstvom ruskih uticaja, preko ikona i bogoslužbenih knjiga. Na Savinskom ikonostasu prikazan je stariji novgorodski tip pokrova Bogorodičinog, gdje anđeli drže iznad glave Bogorodice pokrov, za razliku od mlađeg moskovskog gdje Bogorodica drži preko ruke maforion. (36) U petoj zoni predstavljeni su proroci sa nevidljivim natpisima. Ikone proroka su jako oštećene, naročito pozadina slike i dosta su manjeg formata od prethodnih u prvim zonama. Postavljene su u posebne okvire u redu od devet figura. Karakteriše ih stojeći stav, en face, taman kolorit, zlatne boje oreoli koji se na tamnoj pozadini naročito ističu i loš kvalitet izrade. Prvi prorok s lijeva ima na sebi odjeću koja se sastoji iz zelenog stihara, žutog felona i tamno crvenog himationa. Objema rukama pridržava himation. Sljedeći prorok je isto odjeven kao njegov prethodnik. U desnoj ruci drži viseći, otvoreni svitak oker boje sa čitljivim slovima. Odjeća sljedećih proroka koji su naslikani u nizu jedan pored drugog, u petoj zoni, je dosta ujednačena kao i stavovi, osim što šesti prorok s lijeva ima žuti himation i upadljivo odskače od ostalih, čiju odjeću karakteriše taman kolorit. Ikonostas se završava šestom zonom, na čijoj sredini je monumentalni krst, gdje je naslikano Raspeće sa simbolima jevanđelista na kracima. Raspeti Hristos oko bedara ima svijetlo zelenu perizomu. Slikan je sav u okerasto-zelenkasto-maslinastom tonalitetu. Na glavi ima zlatan oreol. Inkarnat je obrađen braon tonovima, sa maslinastim sjenkama. U uglovima krsta su simboli četiri jevanđelista: Mateja kao anđela, Marka kao krilatog lava, Luke kao krilatog vola i Jovana – kao orla. Krst dodiruju u donjem dijelu leteće figure anđela u crvenim haljinama i mrkim ogrtačima sa žućkastim krilima i zlatnim oreolima. Lijevo od Raspeća je stojeća figura Bogorodice sa rukama na grudima, moli, u tamno crvenoj haljini i mrkom maforionu sa grčkom kapom na glavi iste boje kao maforion. Pored nje sa iste strane je stojeća figura Marije Magdalene, postavljena u poseban okvir, odjevena u mrku haljinu i višnjeve boje ogrtač. S desne strane raspeća je stojeća figura Jovana Bogoslova u tamno zelenom hitonu i crvene boje himationu, jako oštećenom. Posljednja figura šeste zone, kao i čitavog ikonostasa je stojeća figura Longina u crvenom hitonu i žuto-zelenom himationu sa rukama skrštenim na prsima ispod odjeće. Na glavi kao i prethodne figure ima veliki žuti nimb. Karakteristike stilaPosmatrajući slikarska djela majstora Lazovića na ikonostasu velike crkve manastira Savine nameće se misao da su otac i sin podijelili rad na slikanju ikona. Naime, ikone u soklu, sv. Trojica u trećoj zoni, proroci u petoj zoni i stojeće figure oko Raspeća slikane su istom rukom u tamnoj gami, karakteristično za početnika kakav je tada bio sin Aleksije. Zatim način obrade draperije, uznemireno zatalasane, sa nevještim skraćenjima mase, kratkim i širokim figurama, neprodubljenim tek ovlaš nagoviještenim prostorom. Pomenute ikone su jako oštećene, nekvalitetno izrađene, za razliku od ikona u trećoj i četvrtoj zoni koje su rađene svijetlim koloritima, gdje preovlađuje svijetlo zeleni, žućkasti i crveni tonalitet, sa pravilnijim crtežom i izvanrednim tehničkim svojstvima. Pop Simeon je poznat kao nenadmašan tehničar. (37) Kod njega je sve do najmanje sitnice prije pozlate izvedeno na grundu, izuzev slova. Njegova paleta ima veliki broj čistih boja. Hiljade sitnih, tankih linija sačinjavaju njegov crtež. Bojenje je izvedeno i debljim slojevima i lazurama. (38) Proporcije tijela su gotovo normalne, kao i veličina ruku, a naročito njihov pokret. Lica su modelovana tamnim koloritom bez okernih tonova sa mješavinom zelene, cinober, crne i bijele boje, tako da imaju mrtvačku boju, (39) ali blag vizantijski izraz. Tanak nos, u polukrug izvijene obrve i mala rumena usta pokazuju veze sa Vizantijom. Sjenčenje lica i kose je blago, bez naglih prelaza. Međutim slikarsko djelo Simeona Lazovića ne pokazuje samo vizantijski uticaj. On je radoznalo tražio uzore na sve strane počev od Venecije, direktnim ili posrednim putem preko Dubrovnika ili Boke, zatim preko zapadnoevropskih gravira, štampanih kasnorenesansnih biblija holandskog porijekla. (40) Uticaj grafike u djelima Lazovića je dokaz da su oni u znatno većoj mjeri nego njihovi slikarski savremenici u srpskim umjetničkim perifernim oblastima evropeizirali svoje slikarsko djelo, naravno u određenim granicama, jer su bili sputani zahtjevima poručioca, koji su zahtijevali trajanje stare tradicije, suzbijajući na taj način pobjedu mletačko-austrougarskog političkog unijaćenja. Na taj način Lazovići se kao i njihovi slikarski savremenici Rafajlovići-Dimitrijevići služe starim oružjem prošlosti – monaškom, beskompromisnom ikonografijom i starinskim likovnim tretmanom, ali stilski se nesumnjivo približuju barokiziranim zoografima koji rade sredinom 18. vijeka na području Karlovačke mitropolije, sa često tako vidljivim ruskim uticajem, kao i gradskim mletačko-kritskim majstorima koji rade za potrebe pravoslavnog istoka. Ovim uticajima treba dodati i uticaj srpske grafike 18. vijeka, pa da se u svojoj složenosti obuhvate korijeni njihovog opreznog, a tako provincijskog eklektizma. (41) Ipak, Lazovići su kao što smo vidjeli, znali da svom djelu ostave izvjestan pečat umjetničkog opravdanja. U manastiru se čuvaju rukopisi. Zbirka starih rukopisa se sastoji od 37 primjeraka, koje ćemo ovom prilikom samo nabrojati uz osnovne podatke:
Crtež br. 1. – Shema ikonostasa velike crkve manastira Savine (u tekst)
Raspored ikona po zonama ikonostasa velike crkve manastira SavineI Zona
II Zona
III Zona
IV Zona
V Zona
VI Zona
Napomene
Manje poznate riječi
|
.
.
,
,
.
