 |
 |
|
 |
 |
|
 |
 |
|
|
|
|||||||
 |
 |
  |
 |
     |
Istorijski ogled, iz lista "Dan", br. 193, 194, 195; (26, 27, 28. jul 1999.)
Zli naum crnogorskih autokefalista
Uspostavljanje redovnog stanja
Nemanjin sin sveti Sava postigao je autokefalnost Srpske crkve, što je značilo i državnu i crkvenu emancipaciju, kako od Rima, tako od Carigrada. U vjersko-političkom pogledu srpska država ostala je na Istoku, a gledano iz Carigrada na Zapadu, i u neposrednom susjedstvu sa Rimokatoličkom crkvom. Blagodareći prvom srpskom arhiepiskopu svetom Savi, Srbi su ostali u pravoslavlju, a da nijesu postali Vizantinci, a na granici sa rimokatolicima sačuvali su se od njihovih crkveno-dogmatskih novotarija. Utvrdio se srpski narod u svojoj samobitnosti, a da ne bude izolovan ni u državnom ni u crkvenom pogledu.
Od osam episkopija što ih je osnovao sveti Sava, njih tri, budimljanska, zetska i humska, zahvatale su manje ili veće djelove teritorije današnje Crne Gore. Ali, kako danas slavimo 780-godišnjicu Zetske odnosno Crnogorsko-primorske mitropolije, biće pravo da o ovoj eparhiji srpske crkve nešto više kažemo.
Srednjovjekovna Zeta bila je onaj prostor gdje su se sučeljavali srpsko pravoslavlje sa rimskim katoličanstvom. Sveti Sava je Zetsku episkopiju smjestio u Boki Kotorskoj na Prevlaci, odakle je Srpska crkva mogla da se učvršćuje prema susjednim katoličkim dijecezama. Međutim, ako su vladari Nemanjići na određeni način favorizovali i podržavali pravoslavlje, u istorijskim svjedočanstvima nema nikakve potvrde o kakvim pritiscima u cilju nasilnog potiskivanja katoličanstva. Tek za vladavine cara Dušana, sredinom 14. vijeka, pravoslavlje je zakonom proglašeno za državnu vjeru. Međutim, svakako iz razloga državne kohezije, srpski vladari snažno su podržavali Barsku arhibiskupiju u njenom vjekovnom opiranju da se potčini Dubrovačkoj nadbiskupiji.
Drugačije je, međutim, bilo, kako se Zetska pravoslavna eparhija održavala u svojoj vjeri pred onim teškim prozelitskim akcijama katoličke crkve ubrzo poslije raspada Dušanova carstva, a naporedo sa navalom Osmanlija na naše zemlje. Katolička crkva u 15. vijeku sasvim je istisla pravoslavlje iz humskog primorja. U zetskom primorju, podržavana od nove mletačke vlasti poslije 1420. godine, Rimska crkva je ovladala sjedištem Zetske mitropolije u Boki, zatim i njenim sjedištem u Prečistoj Krajinskoj. Na proteste Stefana Crnojevića, mletački Senat je samo obećavao da neće preduzimati ništa protiv pravoslavnih sveštenika od Kotora do Lješa. Nijesu pomogli ni protesti seljaka Krajine mletačkome Senatu 1455. godine, da se ne primoravaju na plaćanje dažbina latinskome biskupu, jer da oni imaju "srpske episkope i sveštenike kao što su ih uvijek imali". Ipak, u najvećem dijelu primorja, Srpska pravoslavna crkva se postojano održala.
Pod pritiskom Turaka, Zetska mitropolija dalje se selila u manastir svetoga Nikole u Vranjinu, u Kom, na Obod i konačno, 1484. godine, u manastir svete Gospođe koji je podigao Ivan Crnojević na Cetinju, gdje je kao Crnogorsko-primorska mitropolija trajno ostala. Pred neminovni pad Crnojevića Zete pod Turke, Ivanov sin Đurađ Crnojević osnovao je 1493. godine prvu srpsku štampariju na Obodu. Smisao i cilj ovog istorijskog djela bio je da se srpskom, crkvenom knjigom narod brani od neprekidnih nasrtaja Rimske crkve, ali i od islamizacije.
Srpski narod nije ni brzo ni lako podlegao carstvu Osmanovića: od bitaka na Marici 1371. godine, i na Kosovu 1389. godine, Srbi su se neprekidno nosili sa Turcima sve do pada Budima 1541. godine.
Drugi su se lako pokoravali, zato niko koliko Srbi nije podnosio turske progone, pokolje, deportovanja u daleke krajeve carstva gdje im se gubio trag, rušenje bogomolja, paljenje i pustošenje imovine itd. Direktno pod štitom turskih osvajača bilo je i ono arbanaško uništavanje Kosova i Metohije, središnjih i najrazvijenijih oblasti srpske civilizacije, što je trajalo sve do 1912. godine. Osipajući se pod udarima osvajača, mnogi Srbi primili su islam radi spašavanja života i imovine, ali i usled potrebe da se uklope u punopravne, kako bi osjetili i ispoljili svoj značaj.
U strašnoj pometnji usled turskog osvajanja, dio naroda srpskog koji je istrajavao u svetosavskoj vjeri, krenuo je u egzodus na sve strane. Na jednu od tih strana, grupe stočara slobodnih seljaka i sitnoga plemstva bježale su iz pokorenih krajeva Raške, Kosova i Bosne u nešto bezbjedniju Zetu, Brda i istočnu Hercegovinu. Cvijićeva etnografska škola utvrdila je da su preko 90 odsto stanovnika Crne Gore, Brda i gornje Hercegovine doseljenici, odnosno njihovi potomci. Potvrdila su i novija arhivska istraživanja da su ti krajevi izraziti srpski zbjeg nastao uglavnom poslije 1450. godine.
Zbjeg naroda srpskoga koji se sklonio u brdovite oblasti Crne Gore, Brda i gornje Hercegovine, a da koliko toliko umanji zavisnost od turskih gospodara, okupljao se u manje zajednice ili plemena. Opstajući kao plemena, taj dio srpskoga naroda neprestano je težio da se otme prevlasti Turaka. Tokom XVI i XVII vijeka u mletačko-turskim ratovima, ta plemena, u prvom redu brdska i hercegovačka, značajno su se angažovala na strani Mlečana.
Nahijska Crna Gora, oslonjena na primorski pojas kojim su vladali Mlečani, naći će se u povoljnijoj poziciji za buduće državno okupljanje. "Zemlja Crna Gora" pod vrhovnom vlašću Turaka u XVI i XVII vijeku, imala je status slobodnih seljaka obaveznih na plaćanje godišnjeg danka filurije. No, za neku razliku od Brda i gornje Hercegovine, nepovoljna okolnost za Crnu Goru bila je u dosta brojnom prisustvu muslimanskog elementa u njoj.
Ali, prirodnu prepreku jačoj islamizaciji ovoga kraja predstavljala je Cetinjska mitropolija Srpske pravoslavne crkve. Po svome pozvanju, u svetosavskoj vjeri, u tradicijama države Nemanjića, Kosova i na određeni način Crnojevića, koje je čuvala i snažila srpska crkva, Crnogorsko-primorska mitropolija bila je duhovni vođa, a sve više i politički starješina svoga naroda.
Mlečani su prihvatili odluku Crnogoraca i poslali jedan odred vojske na Cetinje. Ali kada je turska vojska 1692. godine, pregazila Crnu Goru, Mlečani su u odstupanju uspjeli samo da sruše Cetinjski manastir. A šta su baš htjeli rušeći jedan pravoslavni manastir, Mlečani su ubrzo pokazali, nastojeći da na upražnjenu mitropolitsku stolicu namjeste jednog katoličkog sveštenika. Narod se pobunio i na zboru 1697. godine, izabrao za vladiku Danila Šćepčevića, nazvanog Petrović Njegoš. Sa vladikom Danilom i naslednicima iz iste kuće Petrović-Njegoš,
Cetinjska mitropolija postala je neprijeporna tvrdnja srpskog pravoslavlja i srpske narodne samosvijesti.
Oslobodilačka borba Crne Gore intenzivirala se tokom XVIII vijeka. Bitan preduslov za uspjeh te borbe bila je dalekovida inicijativa vladike Danila na istjerivanju muslimana iz crnogorskih plemena. Muslimani nijesu priznavali pravoslavnog vladiku kao nadplemensku vlast, a još manje su prihvatali borbu protiv susjednih njima istovjernih Turaka. Bili su prinuđeni da se pokrste ili isele, a po pravilu nijesu ubijani. Osnovni vid oslobodilačke borbe Crnogoraca, Brđana i Hercegovaca bila su ona "četovanja na krajinu", potiskivanje susjednih Turaka sa ispaša i planina. Krvarilo se, dogonjen je plijen u stoci, a Turci su sve više sabijani u svoje gradove. Bilo je i većih bojeva, kao na Martinićima i Krusima 1796. godine itd. Tim putem do kraja XVIII vijeka stvorena je jedna šira geopolitička matrica, ujedinjuju se crnogorska i brdska plemena, i pod vođstvom mitropolita Petra I i Petra II, stvara se crnogorsko-brdska država. A ta borba i ta država upravljana iz Cetinjskog manastira vođena je srpskom nacionalno-političkom idejom, o čemu najbolje kazuje istorijska vizija vladike i pjesnika Njegoša.
Turska centralna vlast slabila je i njen feudalni poredak pretvarao se u feudalnu anarhiju. U takvim prilikama sultan je 1766. godine, ukinuo Pećku Patrijaršiju, i Srpska crkva stavljena je pod jurisdikciju Carigradske fanariotske patrijaršije. Ubrzo su carigradski patrijarsi u srpskim eparhijama umjesto Srba postavljali Grke. Istorijska misao autokefalne Srpske crkve mogla se u tim prilikama iskazati samo preko Crnogorsko-primorske mitropolije kao jedine njene eparhije koja je ostala van domašaja sultanove vlasti, a time i fanariotske patrijaršije.
Mitropolit Sava Petrović-Njegoš je pisao 1766. godine moskovskom mitropolitu Platonu, u ime svoje i svih arhijereja "slaveno-serbskih", da se Carigradska patrijaršija bespravno miješa u stvari Srpske crkve koju je osnovao "sveti Sava srpski". Vladika Sava moli mitropolita Platona da se preko carice Katarine zauzme kod Porte - "što Greki ne bi mješalis u serbski nacion".
Protest mitropolita Save nije mogao imati praktičnog dejstva; pod štitom sultana carigradski patrijarsi će i dalje namiještati Grke u eparhijama Pećke Patrijaršije.
Privrženost Crnogoraca duhu jednosti Srpske pravoslavne crkve, ogleda se i iz "pogodbi" koje je crnogorsko poslanstvo u Beču 1779. godine, podnijelo austrijskome caru:
"Želimo da mitropolit crnogorski zavisi od pećkog patrijarha u Srbiji. Kada sadašnji mitropolit umre, pristajemo zasad da njegov naslednik bude rukopoložen u Sremskim Karlovcima, ali da uvijek bude izabran po starom običaju, tj. da ga biraju guvernadur, potčinjeni glavari i cio narod crnogorski; ali samo dotle dok Turci vladaju Srbijom, te ne možemo da ga pošaljemo u Peć".
Duh jednosti Srpske crkve očituje se i iz pisma vladike Petra I svetog monasima Pećke lavre 1822. godine. "Ovo je srpska crkva svega slaveno-srpskog naroda, u koju su patrijari naši stojali i koju su cari naši ogradili", riječi su svetog Petra cetinjskog.
O međucrkvenom položaju Cetinjske mitropolije u zadnjoj deceniji nastala je velika i opaka priča o nekakvoj "autokefalnoj CPC". Ali u toj priči mahom se zaobilazi jedan pomen Crnogorsko-primorske mitropolije baš kao autokefalne. U sintagmi grčkih pravnika Ralisa i Potlisa, štampanoj u Atini 1855. godine, "Autokefalna mitropolija crnogorska", navodi se kao deveta na listi Pravoslavnih crkava. Poglavar ove crkve je: "Mitropolit skadarski i primorski, egzarh sveštenog trona Pećkog, vladika crnogorski i brdski Petar Petrović". Cetinjska mitropolija nikada nije tražila autokefaliju, pa je nije mogla ni dobiti, i konstatacija u pomenutoj sintagmi nema nikakve kanonske podloge. Ali pomenom autokefalije u njoj, jasan je tretman ove Mitropolije kao potpuno nezavisne od Carigradske patrijaršije. A kao "egzarh sveštenog trona Pećkog", crnogorski mitropolit je nosilac i simbol autokefalije Pećke patrijaršije. A od toga crnogorski autokefalisti bježe kao đavo od krsta.
Godine 1904. knjaz Nikola je sankcionisao Ustav Svetog Sinoda, u kome se konstatuje "autokefalna pravoslavna mitropolija u Crnoj Gori". Nešto smo dokučili o tome šta je ovaj zakon stvarno značio u tadašnjoj Crnoj Gori. Na zasjedanju Narodne skupštine Crne Gore krajem 1906. godine, četvorica narodnih poslanika sveštenika ukazuju da se Ustav Svetog Sinoda već skoro tri godine ne primjenjuje, i pitaju: "Misli li se Ustav Svetog Sinoda na dobro crkve primjenjivati, ili će i dalje neprimijenjen ostati". Listajući dalje zapisnike Skupštine nijesmo naišli na odgovor. Na sjednici Skupštine januara 1909. godine, dugo je pretresan nacrt zakona o uređenju svešteničkog stanja.
Bilo je dosta govora i o Svetom Sinodu i Svetom arhijerejskom saboru. Iz jednog od više istupa mitropolita Mitrofana Bana, kao virilnog poslanika, citiraćemo samo jednu stavku: "Gospodin ministar prosvjete i crkvenih poslova naglasio je da je kod nas uzet ruski naziv Sveti Sinod, a ne Arhijerejski sabor, to je istina. (...) Ali mi smo ovaj naziv uzeli više po nuždi, a evo kako. Kad je ustanovljena konzistorija, konzistorija je prva instancija, ona je trebala da ima jednu apelaciju, jednu drugu višu instanciju a to je Arhijerejski sabor. No, pošto kod nas nema arhijereja, ja sam jedini, a jedna lastavica ne čini proljeće - zato, kako bi se mogao nazvati Arhijerejski sabor kad arhijereja nemamo?! Zato smo mi kuburili, sastavili smo Arhijerejski sabor pored mitropolita još uz dva arhimandrita i tri protojereja. Ovo je, dakle, po nevolji učinjeno".
Nevolja na početku vijeka - od jednog neprimjenjivog i posve derogiranog sekularnog akta, sa bezakonom pretenzijom da uređuje jednu čisto crkvenu materiju, uključujući i stav o "autokefalnoj pravoslavnoj mitropoliji u Crnoj Gori" - ta nevolja povampiruje se na kraju vijeka u vidu pretenzija današnjih crnogorskih autokefalista da drevnu srpsku svetosavsku Crnogorsko-primorsku mitropoliju jednostavno ukinu. Mahom ateisti i inovjerci, kampanja autokefalista sva je u sferi jedne politike; zato samo da kažemo, dok postoji Crne Gore zli naum crnogorskih autokefalista ne može proći.
A što se tiče same autokefalije, to je isključivo crkveni odnosno kanonski institut. Stvar je svake pomjesne pravoslavne crkve, odnosno mitropolije da na propisan način od majke crkve ishoduje autokefaliju. Majka crkva "pravoslavne mitropolije u Crnoj Gori" bila je Pećka Patrijaršija, ali ona odavno fizički ne egzistira. Mogla se autokefalija tražiti i od Carigradske patrijaršije, ali ovu Crnogorska mitropolija nikada nije priznala za majku crkvu. Respektujući, dakle, kanonski institut, kao jedini relevantan za sticanje autokefalije, Crnogorsko-primorska mitropolija nikada nije bila autokefalna.
Ali, bez obzira na sve ustave u Crnoj Gori na početku ovoga vijeka, inače se ničim nije diralo u biće Cetinjske mitropolije kao srpske i svetosavske. Već od sredine 19. vijeka, dan Sv. Save u svim crnogorskim školama obilježava se svetkovinama duhovno-prosvjetnog i nacionalnog sadržaja.
Još se u Zakonu o parohijskom sveštenstvu 1909. godine, pravoslavnim sveštenicima određuje da "o Sv. Savi osvete vodicu u svijem školama svoje parohije". Da osim vjerskog, Svetosavska crkva u Crnoj Gori ima i ogromni nacionalni značaj, o tome se u Programu Crnogorske Vlade (Janko Vukotić) 11.02.1914. godine, ovako svjedoči: "Ona ima velike zasluge za održanje srpske narodnosti u dugoj i teškoj prošlosti".
Poslije Balkanskih ratova, povodom namještenja episkopa dr Gavrila Dožića (potonji srpski patrijarh) u Peći, kralj Nikola mu je uputio i ove riječi: "... sveti kraljevi i patrijarsi koji u prostoru vaše Bogohranine eparhije vječnim snom počivaju, radovat će se kada pod svodovima njihovih hramova stane odjekivati pjesma Božja, pjesma Srbinova i molitva za zdravlje srpskoga naroda i njegovu sreću (...) Iskraj tako dugo upražnjenog Prijestola slavnih srpskih patrijaraha učite mi moj dragi narod krijeposti i vjeri pravoslavnoj. Utvrđujte u njemu ljubav prema domovini, jer Peć je bila ognjište srpske crkve i srpskog duha".
Nakon ujedinjenja 1918. godine, značajan je bio rad crnogorskog mitropolita Mitrofana Bana na vaspostavljanju redovnog stanja u Pećkoj Patrijaršiji, odnosno fizičkom sjedinjenju Srpske pravoslavne crkve. Prilikom proklamovanja vaspostavljene Srpske patrijaršije umjesto oboljelog mitropolita Mitrofana, svečanu besjedu izgovorio je 20.9.1920. godine, protojerej Ivan Kaluđerović iz koje izdvajamo:
"Danas se samo obnavlja stara Pećka Patrijaršija, koju su Grci 1766. godine, nezakonito ukinuli. Ali Srpska patrijaršija nije se nikada konačno ugasila. Poslednji plam na prestolu Sv. Save, gori uvijek, gori i danas, te svojim životom i bićem svjedoči da je prvobitna autokefalija Srpske crkve uvijek neprekidno opstajala, da je trajala i istrajala do današnjeg dana. Taj živi i nikad ne ugašeni plamen tinjao je na Cetinju, na prestolu starostavne Zetske, Skenderijske i Primorske mitropolije. U toj jedinoj mitropoliji srpskoj, do današnjega dana uspješno se održao crkveno-pravni kontinuitet i tradicija Srpske patrijaršije".
Što je "prvobitna autokefalija" srpske crkve toliko vjekova pretrajala u "životu i biću" Crnogorsko-primorske mitropolije na Cetinju, trajno je svjedočenje o jednosti i jedinstvenosti duhovnog i etničkog bića srpskog naroda čiji je utemeljitelj ravnoapostolni Sveti Sava.[ Projekat Rastko Cetinje | Promjena pisma | Pretraživanje | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]
/ Projekat Rastko Beograd /