Dejan Ajdačić

Opsene u svetu negativnih utopija

Ukoliko postoje totalno zlo i totalno dobro, makar u projekcijama još ne postojećeg, ali mogućeg sveta, vizije utopije i negativne utopije bile bi oštro razdvojene. Međutim, niti je fantazmatska predstava obećane kolektivne sreće i blagostanja lišena zastrašujuće okrutnosti "usrećitelja", niti je zamisao najgoreg mogućeg poretka, lišena zadovoljstva barem odabranih gospodara. Budući da mučenje, uskraćivanje i manipulacija ne pripadaju samo tvorevinama mašte, no i realnosti istorije i svakodnevice, svet zla koji vlada u negativnim utopijama, sadrži dvojstvo izmišljenog i postojećeg iskustva, kao i zadovoljstva i nesreće u potčinjavanju i potčinjenosti ljudi. Stanje modernog duha i društva potvrđuje poimanja o zastarelosti čovekovog prava na individualnost. Totalitarna grupa u ime kolektivnih vrednosti žrtvuje i ograničava vrednosti pojedinca, pa i njegovu slobodu, lažno, ali delotvorno prikrivajući svoj postupak brigom za zajednicu kao celinu.

Opsena najboljeg mogućeg vladanja.

Romaneskni junaci u negativno utopijskim društvima suočeni su sa radikalnim iskušenjima nerazlikovanja realnosti i privida jer ih vlast obmanjuje o idealnim svojstvima društvenog poretka u kome žive. Kako civilizacija nije u potpunosti unizila i obezvredila ideju individualne slobode, iako joj je toliko puta dala nakaradan lik i zloupotrebila njene vrednosti, i sam teror traži načina da prikrije svoju bit te nudi lažne oblike samoispoljavanja individualnih prava u onim oblastima u kojima ono ne ugrožava sam poredak. Prikrivanje opsene najbolje uređenog sveta, ostvaruje se kroz neznatna povlađivanja ljudskim potrebama i manipulativno stvorenim predstavama o zadovoljstvu.

U svetu nemaštine i polugladi "1984" prikazuje se neprestani rast proizvodnje, dok se u "rupe u pamćenju" bacaju tragovi prošlosti koji se falsifikuju po direktivama "englsoca". Na ekranu projektovana slika kao predstava o svetu i zamena za svet, naizmenično zasipa slikama ratnog stanja, sa jedne i ljubavi prema Velikom Bratu, sa druge strane potpuno je otvorena za falsifikovanje, kako u izboru onoga što se želi prikazati tako i u načinu prikazivanja.

Stanovnici navodno najboljeg društvenog poretka nisu samo žrtve opsene, no i njeni saučesnici u izvođenju kolektivnih rituala kojima se izražava zajedništvo istovetnih jedinki u svojoj odanosti vlastima. Zamjatinov marš jedinstvene države, svečana liturgija jedinstvenoj državi, dan jednoglasnosti – godišnji jednoglasni izbor Dobrotvora predstavljaju u vizuelnom, dramatskom smislu raskošno fantazmatski uređene slike zajedničke sreće i tuposti, nastale preoblikovanjem Velsove utopije. Ritual sreće i jedinstva u Hakslijevom delu "Vrli novi svet" nazvan je Soma solidarnosti, dok se u Ćosićevoj "Bajci" slavi vođa kroz takmičenje u sreći koje se odvija u Budućem danu. Orvelovi junaci uzdižu Velikog Brata u kolektivnim marševima, a Vonegatovi upravljači u "Mehaničkom pijaninu" potvrđuju svoju pripadnost najboljoj vlasti u susretima na ostrvu nazvanom Livade.

U Pekićevom delu "Novi Jerusalim", u poglavlju "Luče novog Jerusalima 2999" predstavljen je arhipelag Gulag sa hiljadugodišnje distance s kraja trećeg milenijuma kao idealan svet, uz aluzije na novozavetnu Apokalipsu i nebeski Jerusalim, carstvo konačne pravde i dobrote. Rekonstruišući prošlost, narator-istoričar-arheolog istorijske činjenice prikazuje uz potpuno izobličenje kulture koja kritikuje izopačeni individualizam i materijalno bogatstvo, te se tako najgore staljinističko logorište kao stvarna negativna utopija prihvata kao idealno-utopijsko ostvarenje kolektivističkih i asketskih vrednosti. Pekić prozivku u tumačenju arheologa predstavlja kao neku vrstu Areopaga – simbola najdemokratskije institucije, najviši izraz demokratije, dok metalni cilindrični predmet 'paraša', zapravo kantu za izmet, koja je vršenje nužde svodila na ponižavajući javni čin, a smrad činio nametljivim tragom nepridržavanja civilizacijski osvojenih načela higijene, tumači kao predmet kojim se, verovatno, izražavala kako apsolutna harmoničnost zajednice, tako i harmonija kosmosa – kao kućne bogove.

U ispitivanju pesimističke ideje o nemogućnosti postojanja zajednice u kojoj pravo onoga ko vlada ne bi bilo osnovni model odnosa između ljudi u ime najboljeg mogućeg poretka pokazuje se da ni sadistička ili ravnodušna mučenja, psihička lomljenja strahom, izazivanje mržnje i sukoba, ne predstavljaju granicu ljudskosti pred kojom bi totalitarna vlast odustala od ostvarenja svojih ciljeva. Negativne utopije u svojim sumornim vizijama stoga pre ispituju granicu izdržljivosti žrtava no meru okrutnosti manipulatora i njihovih izvršilaca sa prljavim rukama.

U Orvelovoj "1984" kao poslednje mučilište predstavlja se prostorija u kojoj se zloupotrebljava strah osobe koja se prevaspitava. Ideal kolektivističkog poretka tako se pokazuje kao licemerje, jer nasuprot potiranju individualnog upravo poznavanje posebnog doživljavanja sveta koristi u onoj dimenziji ličnog koje je, mada nevoljno, najspremnije da se odrekne sebe. Priznavanje i iskorišćavanje posebnosti pojedinca i njegove najslabije tačke, nedvosmisleno otkriva laž krajnjeg potiranja čoveka kao jedinke, jer jedini cilj je zadržavanje sistema vlasti u kojima pojedinaca sposobnih da se suprotstave i neće biti više. U gotovo svim negativno utopijskim delima razrađeni su mehanizmu uhođenja, zastrašivanja i kontrole svih podanika.

Opsena zavere.

Vlast izaziva kontrolisanu kolektivnu paranoju sa namerom da blokira svaki kritički duh, a istovremeno izazivajući kod vlasti podložnih duša nespremnih na razumsko preispitivanje, s jedne strane osećaj nesigurnosti i pojačanu potrebu da ih ta vlast zaštiti, a sa druge strane homogenizaciju do agresivne spremnosti da se jurne na svakog na koga se uputi prst osude. Opsena uspešnog vladanja i opsena zavere međusobno se dopunjuju u učvršćivanju psihičke nestabilnosti pojedinca i osnaživanju njegove želje da objasni sebi, makar i lažima, svet koji više ne razume. Potpunim predavanjem odgovornosti pojedinca nosiocima vlasti pojačavaju se mogućnosti kolektivne manipulacije sa još većim opsenama dobrog vladanja i opsenama zavere.

Svako odstupanje od reda tumači se kao zavera. Svako zalaganje protiv sužavanja ličnih prava, nekontrolisanog i osionog nadzora, a za slobodu koja poništava jednoobraznost ljudi brojeva, šifri, kategorija prikazuje se kao rušenje sistema. Stalno upaljeni Orvelovi teleekrani emituju program, ali i snimaju svaki pokret i zvuk za Policiju misli. Ministarstvo ljubavi nadgleda zakon i javni poredak, nema prozore, opasano je bodljikavom žicom, čeličnim kapijama i mitraljeskim gnezdima zaštićeno i predstavlja oličenje hermetične, sebi dovoljne moći represije. Nema mogućnosti da se nešto sakrije, jer čak i skloništa predstavljaju klopke u kojima telekrani sve beleže. Ljudi se plaše svakog odstupanja od onoga što se nadzire, osećaju nesigurnost pred svojom nemoći da razluče prikrivene špijune i ljude u koje se mogu uzdati da ih neće izdati. I sam jezik sa novim rečima, promenjenim značenjima, skraćenicama kao novogovor čini znak pristajanja na obavezujuću skučenost ili se otkriva kao preteći beleg nelojalnosti.

U romanu "Bajka", u glavi "Museum", Ćosić alegorijskom fantastikom predstavlja patuljaste ljude-bube, čije je fizičko umanjivanje proporcionalno gubitku hrabrosti i samopoštovanja, straha od straha samog koji ruši sve granice u spremnosti da se učini zlo drugom da ga drugi ne bi naneo tebi. U glavi "Kamonija" istog romana predstavljena je višedecenijska istorija jednog društva zasnovanog na borbi protiv zavere satanoida, antijevaca. Pisac je pokazao psihopatološke logike večitog dokazivanja vernosti vlasti i večitog pronalaženja krivaca. Samooptuživanja, potkazivanja, fantazmatska okrivljavanja i osuđivanja sa jedne, i bespogovorna slavljenja nasmejanog diktatora s druge strane, čine dva pola totalitarne opsene u kojoj se unižen i zastrašen pojedinac, lišen svih ličnih veza, potčinjen obavezujućoj sreći i stalnim pretnjama za kazne koje vode u tamnicu. Gubljenje kriterijuma u razlikovanju stvarnosti i opsene, maske i demaskiranja, okončava u sveopštoj glumi i pobuni.

Zloupotrebljavajući strah kao mehanizam psihičkog uništavanja pojedinca, vlasti kolektivno dele i delimično prazne agresivnošću gomile obezličenih ljudskih ljuštura. Strah i nesigurnost izazivaju se u totalitarnom režimu "1984". stalnim prikazivanjem ratnog stanja na granicama države. Kanalisano iživljavanje nakupljene agresije najpotpunije se ostvaruje u kolektivnom svakodnevnom ritualu "dva minuta mržnje" koji se inicira prikazivanjem zločinstava neprijatelja, a okončava dranjem i vrištanjem, ispunjavanju produženog pražnjenja u nedelji mržnje, sa magijskim uništavanjem slika neprijatelja VB (velikog brata), i vešanjima u kojima naročito histerično uživaju deca.

Opsena slobodnog dela sveta.

Izvesno sužavanje u promišljanju mogućnosti suprotstavljanja svetu prisile, čak i u nekim klasičnim remek delima žanra odigrava se u ravni motivacije likova. U onim romanima u kojima buntovni pojedinac otkriva svoju zaprečenost kroz priču o ljubavi, on spasavajući pravo na makar prikriveno samoispoljavanje počinje da se bori za slobodu uopšte. U fikcionalnim delima su protiv prisile ljubavnog života uperena posebna pravila kolektivnog potčinjavanja, ali stvarna totalitarna društva i pored pokušaja da urede i ovaj segment ljudskih odnosa pre su ga koristila kao sigurnosni ventil otpuštanja, no kao ventil dodatnog pritiska. U razmatranju motiva ljubavi u književnim delima koja prikazuju najgori mogući svet, ovakva upotreba ljubavi proističe i iz romaneskne potreba za sentimentalnom pričom u koju su uključeni glavni junaci kao ljubavnici, koji svojim osećanjima potvrđuju krajnju meru ljudske slobode i individualnosti.

Slobodna ljubav i seksualni život u Zamjatinovom delu ograničavaju se po satnoj tablici na lične sate mehanizovane strasti uz dozvolu da se intima sa propisanim partnerom uz ružičaste bonove prikrije spuštanjem roletni u inače prozirnim i svima vidljivim geometrijskim prostorijama. U Orvelovoj "1984" Vinston otkrivajući ljubav i erotsko želi da se oslobodi nametnute skučenosti svega propisanog. Džulija, njegova draga ponavljajući ono naučeno govori sa pozicija fiziološke ekonomije o nepoželjnosti seksa kao gubitka energije. Nemogućnošću bekstva i samoostvarenja okončava se i Zamjatinova pesimistička priča o ljubavi u društvu totalne kontrole, kao i u Orvelovom romanu u kome Vinstonova ljubav biva slomljena psihičkim izobličenjem ljubavnika nakon mučenja. Najsumorniji izgled poraženih buntovnika daje upravo Orvel u slici ljubavnika poludelih i polumehanizovanih koji svedeni na ljudske ljušture nemaju više nikakvih sadržaja osim fizioloških zakona koji upravljaju njihovim telima.

Svet krčmi, antikvarnica sa stvarima iz prošlosti, svet "golih ljudi" iza zelenog zida, svet prirode kao ostatak starog sveta nasuprot onom ispravno-novom predstavlja često opsenjujuću zamku nekontrolisanog sveta u koju upadaju oni željni nesputanog i drugačijeg. Orvelovo "Bratstvo", tajna organizacija zaverenika nije plod stvarnog otpora protiv ograničavanja slobode, no opsena buntovništva opsenjujuće zavere u opsenarskom najboljem poretku koju je smislila sama vlast kao mamac za pravovremeno otkrivanje i prevaspitavanje potencijalnih protivnika. Jedino su stvarni strah od promena koje mogu proisteći iz širenja ideja nezastrašenih pustinjaka o slobodi. Do krajnosti dovedena sumnja da iko predstavlja tu slobodu još je jedan od vlastodržačkih ciljeva – ona smera da samu ideju postojanja slobode toliko kompromituje da se niko i ne zaluđuje mogućnošću slobodnog izbora i neukaljane slobode.

Tako radikalan pesimizam koji ne dopušta mogućnost izbavljenja od najgoreg mogućeg poretka koji se prikazuje kao najbolji, u kojem postoji sveopšta sumnja u izdaju i sveopšte potkazivanje radi dokazivanja vernosti i u kojima se i iskustva spasa prikazuju kao opsenjujuća iskustva krajnje propasti dovodi do odsustva bilo kakve nade. Retki su romani koji negativno utopijsko beznađe zamenjuju mogućnošću izbavljenja kao Bredberijev "Farenhajt 451" sa ljudima koji pamteći knjige zadržavaju duhovnost koja se ne može spaliti, ili Ćosićeva "Bajka" (Museum) koja pokazuje i mogućnost otpora totalitarnom društvu, koje budući zasnovano na lažima i samo trulo može da bude uništeno.

// Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]