Pećka patrijaršija

1346—1463. i 1557—1766

Iz knjige "Azbučnik Srpske pravoslavne crkve",
po Radoslavu Grujiću priredio dr Slobodan Mileusnić,
Muzej SPC i BIGZ, Beograd, 1993.

Radom i uticajem Sv. Save i njegovih naslednika na žičko-pećkom prestolu Srpska pravoslavna crkva u državi Nemanjića postala je vrlo važan faktor ne samo u religijsko-kulturnom nego i u političkom životu srpskoga naroda. Stoga je sasvim prirodno da je, sa jačanjem političke i ekonomske moći srpske države, uporedo rastao i ugled i snaga i Srpske pravoslavne crkve. Kad je kralj Dušan, u naponu svoje političke moći, odlučio da se proglasi carem Srba i Grka, u isto vreme je i starešina pravoslavne crkve u njegovoj proširenoj državi imao da dobije naslov patrijarha. Dušana su na tu akciju krenuli i naročiti politički razlozi. Pre svega, po državo-pravnom shvatanju na Istoku, car se nije mogao zamisliti bez patrijarha; sem toga, Dušan se mogao nadati da će u osvojenim grčkim krajevima bolje i lakše moći uravnotežiti odnose ako kao car Srba i Grka bude u svojoj državi imao i patrijarha, koji će, sa formalne strane, dostojno moći zameniti carigradskog vaseljenskog patrijarha u tim oblastima. Za takav postupak on je imao i kanonsku podlogu. Po utvrđenoj praksi i kanonskim propisima, granice crkvenih oblasti imale su se uvek dovoditi u sklad sa državnim granicama. Prema tome, Carigradska patrijaršija imala se ispo facto odreći jurisdikcije nad eparhijama koje su otrgnute od Vizantije i pripale srpskoj državi. Ne znamo da li je Dušan, osvojivši grčke oblasti, pokušavao da u sporazumu sa Carigradskom patrijaršijom uredi crkvene odnose u njima, ali je nesumnjivo da carigradski patrijarh, pod vlašću Dušanovog političkog protivnika, nije mogao dati svoj pristanak, a još manje učestvovati u podizanju Srpske arhiepiskopije na patrijaršiju, kad je sve to išlo na štetu državnih i crkvenih interesa Vizantije. Stoga je verovatnije da Dušan nije ni preduzimao korake u tome pravcu u Carigradu. Za svoje venčanje na carstvo i za proglašenje Srpske arhiepiskopije patrijaršijom on se je obratio patrijarhu prijateljske Bugarske carevine. Na Državnom saboru u Skoplju, na Cveti 9. 4. 1346, svečano je proglašen za srpskog patrijarha dotadašnji pećki arhiepiskop, raniji logotet Dušanov, Janićije II. Na tom saboru, sem cara i vlastele iz cele države, prisutni su bili ne samo svi arhiepiskopi, mitropoliti, episkopi, igumani i drugi predstavnici crkve iz Pećke i Ohridske arhiepiskopije nego i iz osvojenih oblasti Carigradske patrijaršije i Sv. Gore. Kao gost prisustvovao je tom saboru i bugarski trnovski patrijarh Simeon sa svojim episkopima i drugim višim sveštenstvom. Tom prilikom je rešeno da neki ugledni episkopi u starim srpskim oblastima, kao skopski, prizrenski, zetski i raški, dobiju naslov mitropolita; skopski mitropolit da se smatra prvoprestolnim, pošto je bio u carevoj prestonici. Ohridska arhiepiskopija, koja je sva došla u sastav srpske carevine, ostala je i dalje autokefalna. Samo je njen arhiepiskop morao priznavati prvenstvo časti pećkom patrijarhu. Grčke eparhije u novoosvojenim oblastima, koje su ranije potpadale pod Carigradsku patrijaršiju, podvrgnute su jurisdikciji pećkog patrijarha, kao i Sv. Gora sa svojim privilegijama i imunitetima. Sedam dana posle proglašenja patrijaršije, na sam Uskrs 16. 4. 1346, bugarski patrijarh Simeon, sa novim pećkim patrijarhom Janićijem II i ohridskim arhiepiskopom Nikolom, u prisustvu celoga sabora, krunisao je Dušana za cara Srba i Grka.
Uskoro se pristupilo reorganizovanju cele Srpske crkve kao patrijaršije. Osnovane su neke nove episkopije i potčinjene novim mitropolitima; tako je npr. osnovana nova episkopija u manastiru Lesnovu, i podvrgnuta je skopskom mitropolitu. Postavljeni su novi episkopi na novoosnovane ili upražnjene katedre po srpskim i grčkim oblastima; obnavljani su stari i podizani novi manastiri. Sam car Dušan proveo je celu zimu 1347/48. na Sv. Gori, obdarivši manastire obilno ne samo novcem i dragocenim predmetima nego i zemljama i selima po raznim oblastima svoje države. Zatim je i Dušanov zakonik, koji je donesen i popunjen na saborima u Skoplju 1349. i u Seru 1354, doneo vrlo važna naređenja i za ustrojstvo P. P. Prema Zakoniku i drugim izvorima, pećkog patrijarha birali su državni sabori, sastavljeni od crkvene i svetske vlastele, u sporazumu sa vladaocem, a episkope je postavljao Arhijerejski sabor ili Sinod. Izabrani patrijarh, kao i raniji arhiepiskopi, postavljen je na presto Sv. Save i klicalo mu se: mnogaja ljeta. Oslovljavan je sa tvoja svetost, a nazivan je i preosvećenim. Titula mu je bila: po milosti božjoj arhiepiskop i patrijarh svih srpskih i pomorskih zemalja (neko vreme, do smrti patrijarha Save IV, 1375, i patrijarh Srba i Grka). Patrijarh je imao svoga logoteta, kancelara, koji je pisao patrijaraška akta, potpisivao ih i pečatio. Sami patrijarsi, kao i ohridski arhiepiskopi, potpisivali su se zelenim mastilom. Patrijarhov dvor, kao i carski, imao je naročito azilno pravo. Patrijarhov ugled bio je vrlo velik. Vladalac je svagda u njegovom prisustvu polagao zakletvu, i zvao ga da lično učestvuje u svima važnijim državnim poslovima. Vizantijski car Jovan Kantakuzen zabeležio je da je Dušan gologlav izlazio pred vrhovnog starešinu svoje crkve, prihvatao konja pod njim i pomagao mu da sjaše.
P.P. nazivana je još i Velikom crkvom, a imala je, kao i sve njene mitropolije i episkopije, svoja naročita vlastelinstva, sela, ljude i zemlje. Srpska crkva imala je tada, kao i na Zapadu, potpuno feudalan karakter. Mnogi patrijarsi, arhiepiskopi, episkopi i igumani uglednih manastira bili su članovi vladalačke kuće ili iz reda vlastele. Crkvena imanja bila su zaštićena naročitim imunitetom i privilegijama. Tek od vremena turskih provala počeli su vladaoci da opterećuju crkvena imanja izvesnim dažbinama.
Kao jedan od naj[j]ačih vlasnika zemalja, crkva je mnogo doprinela racionalnoj obradi zemlje i ekonomskom progresu. Ona je krčila šume, podizala puteve i građevine, crkvene i profane, i naseljavala puste krajeve kolonistima. Ali to veliko bogatstvo rđavo je uticalo na život crkvenih predstavnika, a naročito na viši klir, koji je počeo da živi kao i svetska vlastela. Stoga se događalo da su neki zauzimali visoka crkvena zvanja ne samo podmićivanjem nego i nasiljem. Episkopi su, sem prihoda od svog prestonog manastira i vlasteoskih dobara, imali naročiti duhovni dohodak od naroda i sveštenstva u svojoj eparhiji. Taj se danak zvao dimnica i vrhovina. Prihode su kupili naročiti episkopski izaslanici, zvani egzarsi. Oni su ujedno bili i nadzornici crkava, parohijskog sveštenstva i religijsko-moralnog narodnog života. Episkopije su isprva deljene samo na inorije ili parohije, docnije i na protopopijate. Parohijski sveštenici nazivani su popovima. Njih su postavljali oblasni episkopi, u sporazumu s vlastelinom mesta. Svaki pop je dobivao po tri zakonite njive za svoje izdržavanje, ali su mnogi imali i svoje baštine. Sem bogosluženja bavili su se najviše obrađivanjem zemlje. Za obavljanje crkvenih funkcija dobivali su od naroda tzv. bir, prinos u prirodnim plodovima. Ugledna i bogata srpska i grčka vlastela, naročito u južnim krajevima, imala je u svojim dvorovima i domaće crkve, pri kojima je obično postavljan naročiti kaluđer za obavljanje bogosluženja. Crkveni sud je bio u velikom ugledu. On je sudio u građanskim i krivičnim poslovima svima ljudima koji su pripadali crkvenim vlastelinstvima, a tih je bilo onda vrlo mnogo (v. Crkvena vlastelinstva). Duhovni sud sa ispovedanjem vršili su naročiti ispovednici, zvani duhovnici, po određenim okruzima. Oni su isprva bili iz reda najuglednijih parohijskih sveštenika i protopopa, a docnije i kaluđeri. Da bi se zatrle mnoge praznoverice iz mnogobožačkih vremena u širokim narodnim masama, sem crkvenog zakonodavstva i Dušanov zakonik je ustao svom strogošću srednjovekovnog zakonodavstva protiv praznoverica i vradžbina, iskopavanja i spaljivanja mrtvaca, vukodlaka itd.

Proglašenje Pećke arhiepiskopije za patrijaršiju nije u prvi mah izazvalo protest Carigradske patrijaršije, iako su time njeni interesi bili znatno okrnjeni. Tek posle šest godina (1352), nesumnjivo pod uticajem političkih intriga vizantijskog cara uzurpatora Jovana Kantakuzena, posle novih Dušanovih osvojenja na štetu Vizantije i neuspelih Kantakuzenovih pokušaja da povrati izgubljene oblasti, bacio je carigradski patrijarh Kalist I anatemu ili prokletstvo na cara Dušana, patrijarha Janićija II i na ceo srpski narod, pravdajući to time što je tobože Skopski sabor nenadležno ustanovio Srpsko carstvo i patrijaršiju. Iako je očigledno da je ovo prokletstvo imalo politički cilj, ono je načinilo zabunu među Srbima; ni sam Dušan nije mogao ostati potpuno ravnodušan prema njemu. Stoga je on pokušao da rasčisti taj spor i da izmiri P. P. sa Carigradskom patrijaršijom. Ali drugi krupniji i važniji državni poslovi omeli su ga da svoju nameru izvede do kraja. Međutim je 3. 9. 1354. umro prvi srpski patrijarh Janićije II, na putu za Peć iz logora Dušanova kod Žiče. Na prestolu ga je zamenio patrijarh Sava IV, koji je izabran na Saboru u Seru, dakle u bivšoj grčkoj oblasti, krajem 1354. Sava je preživeo careve Dušana ( —20. 12. 1355) i Uroša ( —2. 12. 1371).

Za njegovo vreme činjeni su koraci i sa grčke i sa srpske strane da dođe do izmirenja između Carigradske i P. P. Ta akcija dovela je najzad 1375. do povoljnog rezultata. Prvi korak u tome pravcu učinio je sam carigradski patrijarh Kalist I, koji je i bacio prokletstvo na Srbe. On je, naime, po sporazumu sa carem Jovanom Paleologom, kada je zapretila velika opasnost od Turaka, utvrđenih u Trakiji, došao 1364. u Ser udovici cara Dušana, carici Jeleni, da preko nje i ćesara Uglješe potraži pomoć od Srba, i ujedno da povede pregovore o izmirenju Carigradske i P. P. Slučaj je međutim hteo da se Kalist uskoro razboleo i umro u Seru. Opasnost od Turaka i ovaj boravak i smrt Kalistova među Srbima ublažili su zategnutost odnosa između Srpske i Grčke crkve, te je sve više bilo dispozicije za konačno izmirenje. — Smrću Kalistovom prekinute pregovore nastavio je despot Uglješa pod uticajem grčkog sveštenstva, pošto se proglasio samostalnim gospodarem srpske i dramske oblasti. On je 1368. sve eparhije u svojim oblastima izdvojio iz P. P. i povratio ih pod jurisdikciju carigradskog patrijarha, koji je dramskog mitropolita postavio za svoga namesnika ili egzarha u Uglješinoj državi. Izgleda da pećki patrijarh Sava IV nije hteo pristati na tu transakciju, te su pregovori o tome trajali tri godine, ali bez rezultata. Stoga je ugovor o izmirenju sklopljen samo sa Uglješom, i patrijarh carigradski Filotej dao ga je svečano objaviti u Seru maja 1371, posle povratka cara Jovana Paleologa sa Zapada, gde je tražio pomoć od Turaka i papi obećao primanje unije sa Rimskom crkvom. Uglješa Je ubrzo posle toga, zajedno sa bratom Vukašinom, poginuo na Marici 26. 9. 1371. Provale Turaka u južne srpske oblasti posle ove pogibije i teške nesreće koje su zatim jedna za drugom stizale srpski narod, naročito posle smrti cara Uroša, pojačavale su u narodu i kod mnogih sujevernih predstavnika Srpske crkve uverenje da su sve to posledice prokletstva, te su neki pisci, toga i docnijeg vremena, osuđivali cara Dušana što se samovlasno proglasio carem i postavio patrijarha, a nije ostavio onako kako je Sv. Sava uredio. Ipak se teret prokletstva naj[j]ače osećao među mnogobrojnim srpskim kaluđerima u Sv. Gori, koji su živeli izmešano s Grcima, jer Grci nisu hteli, a ni smeli, da služe ri da se pričešćuju sa Srbima, ostalim pod anatemom, naročito posle Maričke pogibije, kada je sva Sv. Gora ponovo došla pod vlast Vizantije. Stoga su srpski svetogorski kaluđeri uzeli inicijativu da se skine prokletstvo sa Srpske crkve i Carigradska se patrijaršija konačno izmiri sa P. P. Glavni pokretač te akcije bio je svetogorski starac Isaija, rodom iz Polimlja. Pošto je spremio teren u Carigradu, on je 1374. otišao knezu Lazaru, kao najuglednijem srpskom gospodaru toga vremena, i obavestio ga o potrebi izmirenja. Knez je shvatio Isaijinu brigu i poslao ga patrijarhu Savi IV. Ali je srpski patrijarh i sada jedva dao svoj pristanak, smatrajući kletvu nepravednom i zlobnom grčkom osvetom. Dobivši pristanak od patrijarha i od najmoćnijeg gospodara srpskog, Isaija je dobio ovlašćenje i od Lazarevog državnog sabora da sprovede izmirenje Grčke i Srpske crkve. Snabdeven darovima, Isaija je, u pratnji bivšeg prote Sv. Gore Teofila i još trojice kaluđera, otišao u Carigrad. Car Jovan Paleolog i patrijarh Filotej, sa celim svojim saborom, primili su lepo ovo izaslanstvo svetogorskih kaluđera, i posle kratkog savetovanja odlučeno je da se skine prokletstvo, kako sa bivših careva i patrijaraha srpskih tako i sa svih živih i mrtvih članova Srpske crkve, da se prizna kanoničnost potpuno samostalnog i nikom nepodvlašćenog srpskog patrijarha i da se za sve to traži samo obveza: da Srbi, ako opet ojačaju i uzmu grčke oblasti, neće više zbacivati s prestola grčke mitropolite i episkope koje zateknu u osvojenim oblastima. O svemu tome načinjen je akt (tomos) i određeno je da sa svetogorskim izaslanicima idu u Srbiju carigradski jeromonasi Matej i Mojsej, koji će svečano objaviti izmirenje Carigradske i P. P. Poslanici su početkom 1375. došli u Prizren, gde je tada stanovao patrijarh, i tu na svečanoj liturgiji proglasili izmirenje. Biograf patrijarha Save IV, koji je u to doba (29. 4. 1375) umro, završuje opis toga događaja rečima: I bi radost velika i veselje, jer se spojiše udovi sa glavom, i crkva opet dobi svoje blagoljepije.
Prizrenskim aktom 1375. izvršeno je izmirenje Grčke i Srpske crkve, ali u samoj P. P. nije više bilo pravoga mira i reda. Sa padom državnog jedinstva opadala je i gubila se moć i Srpske crkve. U rascepkanim i često zavađenim srpskim državicama nije moglo ni u crkvenoj upravi biti sve povoljno. Stoga su na visoka crkvena dostojanstva češće dolazili i takvi ljudi koji ni srcem ni umom nisu bili dorasli svome pozivu, te su separatističke težnje svojih političkih gospodara prenosili i u crkvu. Jasno je bilo da je sa padom državnog jedinstva palo i crkveno jedinstvo, iako je pećki patrijarh po imenu i dalje važio kao vrhovni poglavar cele Srpske pravoslavne crkve po svima srpskim oblastima Dušanove i Uroševe carevine. To se naročito jasno pokazalo prilikom izbora novog patrijarha, posle smrti Save IV. Dotle je patrijarha birao državni sabor sa svojim vladaocem; sada je, međutim, bilo više vladalaca. Stoga je učinjen sporazum između kneza Lazara i Đurđa Baošića, gospodara Zete i Peći, da patrijarha izbere sabor samih arhijereja i igumana iz svih srpskih oblasti, bez uticaja državnih gospodara i njihove vlastele. Sa tim zadatkom sabor se sastao u Peći, krajem septembra 1375, ali dugo vremena nije moglo doći do sporazuma. Mnogi predstavnici crkve, sledeći separatistički duh tadanje svetske vlastele, pokušavali su i na ovome, čisto crkvenom, saboru, da proture svoje lične ili provincijalne interese. O opštim interesima nije se vodilo računa. Stoga su se, posle mnogo prepirke, članovi sabora složili na predlog da za pećkog patrijarha izaberu jednog pustinjaka, čuvenog starca Jefrema. Jefrem je osetio svu težinu položaja, i tek na veliko navaljivanje sa svih strana primio se izbora 3. 10. 1375. Ali je on već oko 1382. morao napustiti patrijaraški presto i povukao se ponovo u svoj osamljeni pustinjački život.
Posle kosovske katastrofe (1389), za vlade Stevana Lazarevića, koji je uspeo da najveći deo srpskih zemalja okupi pod svoju vlast, nastupile su bolje prilike za P. P. Istina, patrijaršija je izgubila sve episkopije u južnim oblastima, koje su, sa padom pod Turke, došle pod jurisdikciju Ohridske arhiepiskopije, štaviše, i sedište patrijaraha od sada je bilo više u Žiči nego u Peći, ali je ipak ugled njihov u sređenijim državnim prilikama znatno ojačao. U isto vreme počeo je ponovo da oživljava i duhovni život u P. P., da se razvija crkvena književnost, arhitektura i ostale grane umetnosti. Tada je Srbija, a s njom i P. P., postala utočište i stranih učenih i drugih kulturnih ljudi sa istoka i juga, koji su pred Turcima morali napustiti svoju otadžbinu i potražiti povoljniji teren za svoj rad. Ali se i ovde, sa pomeranjem državnog i crkvenog centra na sever, i cela duhovna i materijalna kultura kretala u tom pravcu, prema Savi i Dunavu, dok je ranije, za Nemanjića, glavna njena snaga bila u centralnim i južnim oblastima srpske zemlje. Despot Stevan preneo je svoju prestonicu iz Kruševca u Beograd, obnovio je njenu Mačvansku mitropoliju, sagradio je u Beogradu veliki manastir sa bolnicom i crkvom, u koju je iz Kruševca preneo mošti sv. Petke (Paraskeve) i carice sv. Teofanije. Te mošti dobila je 1398. u Vidinu njegova mati, kneginja Milica, sa Uglješinom udovicom, Jefimijom, od sultana Bajazita. Glavnu svoju zadužbinu Stevan je podigao u Resavi. To je manastir Manasija, koji je ogradio čitavim gradom za odbranu. U taj manastir dovedeni su obrazovani kaluđeri sa raznih strana da prepisuju, prevode i ispravljaju crkvene knjige. To su čuveni resavski prevodnici, čija su dela od 15. do 17. veka bila od velikog uticaja ne samo među Srbima nego i među Bugarima. Stevanov naslednik, despot Đurađ Vuković, pošto je Beograd morao da preda Mađarima (1427), sagradio je na Dunavu nov grad Smederevo (1430) i u njega dao preneti u Carigradu nabavljene mošti sv. Luke jevanđeliste. Uz to je Smederevo postalo sedište mitropolita obnovljene Braničevske mitropolije, a oko 1456, kada je i Žiča pala pod Turke, i poslednji srpski patrijarh samostalne srpske države Arsenije II stanovao je u Smederevu, u tom poslednjem utočištu srpske srednjovekovne države i crkve, prosvete i kulture.
Sa propadanjem srpske državne samostalnosti uporedo se gasila i samostalnost P. P. Sve oblasti P. P., koje su Turci postepeno osvajali, oduzimane su od nje i podvrgavane jurisdikciji Ohridske arhiepiskopije, čiji je arhiepiskop živeo pod turskom vlašću već od kraja 14. veka. Na nekoliko godina pred konačni pad Smedereva pod Turke (1459), obe patrijarhove rezidencije, Peć i Žiča, nalazile su se van granica Srbije, te je despot Đurđe Branković, posle smrti patrijarha Nikodima II ili odlaska njegova za ohridskog arhiepiskopa, bio prisiljen da pita carigradskog patrijarha Genadija Sholarija da li se može postaviti novi arhiepiskop i patrijarh i u tom slučaju ako nije više u njegovoj državi mesto koje je dotle bilo katedra arhiepiskopa i patrijarha? Sholarije je odgovorio: Vladalac mesta i sabor episkopa mogu postaviti arhiepiskopa i patrijarha, iako ne postoji mesto u kome je ranije bila njegova katedra; samo u novom mestu gde se bude nalazio arhiepiskop i patrijarh ne može postojati drugi episkop. Tako je poslednji patrijarh u samostalnoj srpskoj srednjovekovnoj Srbiji, Arsenije II, po svoj prilici ranije bio mitropolit smederevski, i njegova je patrijaršija obuhvatala samo krajeve Srbije severno od Kruševca i Zapadne Morave. Sve ostalo bilo je pod Ohridskom arhiepiskopijom.

Kada je Smederevo palo pod Turke 1459, i kada je, uskoro zatim, umro patrijarh Arsenije II (oko 1463), vlast Ohridskog arhiepiskopa mehanički se proširila i na taj još zaostali deo nekadašnje P. P. Ipak, izgleda da su neko vreme hercegovački ili mileševski mitropoliti smatrani kao zamenici pećkog patrijarha, jer se pokatkad u zapisima iz prve četvrti 16. veka za njih kaže da drže presto Sv. Save. Nešto docnije, 1530—1541, činio je energične pokušaje smederevski mitropolit Pavle da obnovi autokefalnu P. P., pa je neko vreme, pomoću turskih vlasti, uspeo da ovlada i samom Peći i učini da ohridski arhiepiskop Prohor, koji ga je gonio i ometao u njegovoj težnji, bude zatočen. Ali, kada je Prohoru pošlo za rukom da se oslobodi tamnice, uspeo je da konačno suzbije Pavlovu akciju: 1541. saborno ga je prokleo i lišio episkopskog čina, kao i sve one koje je Pavle rukopoložio na razna crkvena dostojanstva, radeći na novoj organizaciji P. P. Tako je ponovo cela Srpska crkva došla pod vlast Ohridske arhiepiskopije, ali samo za kratko vreme.
Već za prvih turskih provala u oblasti P. P. popaljeni su i porobljeni mnogi manastiri i crkve, naročito po gradovima i u blizini glavnih puteva. Kada su Turci konačno osvojili sav teritorij P. P., tada su postepeno sve veće i lepše crkve i manastire po gradovima pretvorili u džamije, ili ih razoravali pa od njihova materijala gradili sebi bogomolje, mostove, gostionice i druge javne zgrade. Tako su npr. od mitropolitske crkve i manastira u Beogradu načinili bezisten i karavanseraj. U Skoplju su takođe porušili sve stare srpske crkve, te se nijedna od mnogih crkava iz doba Nemanjića nije očuvala ni kao džamija. Srbima su Turci ostavljali samo male i trošne crkvice i kapele, bez zvona i krstova. Putnici kroz naše krajeve u 16. veku zabeležili su da su u Nišu tada videli 7 džamija, a samo jednu malu drvenu crkvu. U Sremskoj Mitrovici bilo je 17 džamija, a nijedna crkva itd. Ni opravka starih crkava nije se dopuštala bez velikog mita, pa i tada često samo sa materijalom od stare crkve. Zvona su Turci poskidali gde god su ih našli, te se u crkve pozivalo samo drvenim klepalima i gvozdenim zvečkama. Crkvene dragocenosti su razgrabljene i upropaštene, tako da je npr. putnik Gerlah 1578. u beogradskoj prestoničkoj crkvi našao putir, diskos i svećnjake samo od drveta. Gotovo sva sela i zemlje, metohije, koje su srpski vladaoci i vlastela darivali svojim zadužbinama za izdržavanje, Turci su uzeli i pretvorili u svoje spahiluke i vakufe. Jedva je poneki veći manastir u zabitnijem kraju uspeo da kod sultana izdejstvuje pravo na uživanje bar najmanjega dela svojih pređašnjih dobara. Većina manastira je sasvim opustelo, jer kaluđeri, koje Turci nisu pobili, nisu mogli podnositi namete i nasilja, te su se razbegli koje u Sv. Goru, a koje u vrleti i planine.
Tu, daleko od turskih očiju, uz pomoć pribeglog naroda, gradili su oni male crkve i manastiriće, obično kraj kakvog gorskog izvora ili rečice, da se oko njih može narod slobodnije okupljati. Nemajući imanja, oni su se izdržavali većinom od milostinje koju su od naroda dobivali, te su radi toga često odlazili „u pisaniju", da kupe milostinju po raznim krajevima našega naroda, docnije i u druge pravoslavne zemlje, naročito u Rumuniju i Rusiju, odakle su pojedini vladaoci i vlastela katkada slali i veće darove u dragocenostima i novcu.
— Parohijsko sveštenstvo je takođe mnogo prepatilo od Turaka. Stoga ih je malo bilo, te neka sela i desetinama godina nisu viđala sveštenika. Rađalo se, živelo i umiralo bez crkvenog blagoslova, bez tajni i obreda. U selima gde je bilo sveštenika, nosili su se oni kao i ostali seljaci; razlikovali su se od njih samo popovskom kapom. Ako nisu znali kakav zanat, oni su orali i kopali zemlju kao i drugi težaci. Putnici iz toga doba zabeležili su da su i po većim mestima viđali sveštenike bosonoge i odrpane, pri pogrebima i drugim obredima. Varoški sveštenici živeli su nešto bolje. Oni su se obično bavili kakvim zanatom. Tako je npr. beogradski prota krajem 16. veka bio po zanatu bojadisač, jer od malih parohijskih prihoda nije mogao živiti. Po zakonu su Turci priznavali slobodu veroispovesti, ali su u praksi svim silama nastajali da sve ono što je imućnije i uglednije u narodu primi njihovu veru. Za prost narod nisu se toliko otimali, jer su im trebali podanici, raja koja će harač plaćati i sve druge terete snositi od kojih su muhamedovci bili oslobođeni. Ali, ko bi naneo ma i najmanju uvredu Muhamedovoj veri, ili bi ga potvorili da je to učinio, taj se morao poturčiti ili poginuti u mukama. Pomenućemo samo slučaj sa zlatarskim pomoćnikom Đorđem Kratovcem, Srbinom iz Kratova, koji je 1515. u Sofiji živ spaljen jer se nije hteo odreći Hrista. Takvi primeri čelične izdržljivosti i verskog junaštva mnogo su uticali na narod. Mnogi su roditelji, da bi sačuvali svoju decu od prisilnog ili dobrovoljnog otpadništva od vere pisali im neizbrisive krstove na čelu, prsima ili rukama. Kod vlaških (pastirskih) žena i devojaka u Južnoj Srbiji vide se i danas još ti tetovirani krstovi među obrvama na čelu.

Karakteristično je da se na teritoriji P. P. i u to tako teško doba, kada nigde nije bilo ni političke ni crkvene samostalnosti i kada su upropaštavane sve ranije kulturne tekovine, osećao još dosta snažan duhovni život i rad na crkvenoj pismenosti. Štaviše, Srbi su među prvim narodima, i u tako teškim prilikama, pohitali da iskoriste izum štamparije. Prva srpska štamparija osnovana je u manastiru pri mitropoliji na Cetinju 1493, i zatim u Mlecima 1519. Goraždi, Gračanici na Kosovu, Mileševi, Skadru, Beogradu itd. Iako su te prve srpske štamparije bile kratkog veka (1493—1566), ipak su one dosta koristile ne samo Srpskoj crkvi nego i Rumunskoj, Bugarskoj i Ruskoj. Sem toga, među Srbima se još i tada nalazilo toliko spremnih književnih radnika da su im Rusi poručivali pisanje službi i pohvala za svoje svetitelje. Tako se npr. zna da je oko 1532—1538. naročiti poslanik došao iz Rusije u Srbiju crnoriscu Anikiti, zvanom Lav Filosof, i on je napisao tri pohvalne reči ruskim svetiteljima prema podacima dobivenim od poslanika.
U vezi sa tim duhovnim životom bila je i stalna težnja da se obnovi crkvena samostalnost i organizuje jedna institucija koja će okupiti u jednu duhovnu zajednicu sve pravoslavne Srbe pod turskom vlašću. Raniji neuspesi u tome pravcu doveli su do povoljnih rezultata u početku druge polovine 16. veka. Tada se na sultanovom dvoru u Carigradu nalazio, već u vrlo uglednom položaju, poturčeni Srbin Hercegovac Mehmed Sokolović, potonji veliki vezir Sulejmana Veličanstvenog. Mehmedovom intervencijom pošlo je za rukom njegovom rođaku Makariju, ranijem hilandarskom kaluđeru, da 1557. dobije od sultana odobrenje za obnovljenje samostalne P. P. Ohridski arhiepiskop bio je nemoćan da išta preduzme protiv ove akcije, koja je imala tako moćnog zaštitnika na sultanovom dvoru. Za prvog patrijarha obnovljene P. P. postavljen je sam Makarije. U sastav obnovljene P. P. ušle su tada ne samo sve srpske oblasti, koje su i za careva Dušana i Uroša bile sastavni deo njezin, nego i sve druge oblasti u kojima su Srbi živeli pod raznim gospodarima ili su ih naselili emigracijama za vreme turske invazije. Tako je obnovljena P. P., pored svoga starog teritorija u Južnoj i Severnoj Srbiji i Crnoj Gori, obuhvatila još dve eparhije u današnjoj Bugarskoj (Ćustendil i Samokov), celu Bosnu i Hercegovinu sa Dalmacijom, Srem i Slavoniju sa Hrvatskom, Banat i Bačku sa Baranjom, sve do više Budima, Temišvara i Arada, gde su se, bežeći pred Turcima, naselili mnogi pravoslavni Srbi. Ohridskoj arhiepiskopiji ostale su samo oblasti južno od Tetova, Skoplja, Velesa i Štipa (Ohrid, Bitolj, Prilep, Kavadar i Strumica od današnjih naših gradova na jugu Kraljevine). Tako su prvi put gotovo svi Srbi došli u jednu narodno-crkvenu zajednicu, koja je stekla vanrednih zasluga ne samo za očuvanje i proširenje pravoslavlja nego i za održanje i razvijanje srpske nacionalne svesti, a sa njom i za ostvarenje državnog ujedinjenja u današnjoj Kraljevini Srba, Hrvata i Slovenaca.

Patrijarh Makarije pristupio je odmah uređenju svoje patrijaršije u smislu prava i povlastica koje su imali i carigradski patrijarsi u Turskoj. Ta prava i povlastice priznavali su srpskog patrijarha ne samo vrhovnom duhovnom poglavicom u oblasti P. P. nego, u neku ruku, i svetovnim starešinom svoga naroda. Peć je ponovo uzeta za sedište srpskih patrijaraha, obnovljene su mnoge opustele eparhije i podignuto je nekoliko novih, naročito po Ugarskoj i Slavoniji. Zapusteli, orobljeni i popaljeni manastiri počeli su se opravljati i puniti kaluđerima; a podizani su i novi, naročito u Severnoj Srbiji pod planinama Ovčarom i Kablarom, po Bosni, Sremu, Ugarskoj, Slavoniji i Hrvatskoj. Uskoro se umnožio i broj prepisivača crkvenih knjiga, pošto su štamparije, silom teških prilika, morale prekinuti svoj rad. Od tih prepisivača sačuvano je vrlo mnogo i umetnički izrađenih rukopisa po raznim srpskim krajevima i mnogim stranim bibliotekama. Pod uticajem Makarijeve akcije uopšte zastrujao je nov život po celom srpskom narodu i dobio je poleta.

Posle Makarijeve smrti (1574) njegovi naslednici počeli su postepeno da se zanose i mišlju o političkom oslobođenju od Turaka. Patrijarh Jovan (1592—1614) stupio je radi toga u odnose sa zapadnim vladaocima. Za njegovo vreme, početkom 1594, podigli su banatski Srbi, pod duhovnim vodstvom vršačkog episkopa Todora, ustanak protiv Turaka, noseći na zastavama lik Sv. Save; ali ne dobivši pomoći morali su kapitulisati i seliti se u Erdelj. 1597. podigao je u Hercegovini ustanak znameniti vojvoda Grdan, pomagan od hercegovačkog mitropolita Visariona. I taj je ustanak ugušen, ali se od toga doba javljaju sve više uskoci i hajduci, koji stalno uznemiruju Turke i pripremaju teren za oslobođenje. U velikoj težnji za oslobođenjem naroda od Turaka pećki patrijarsi i pojedini njihovi episkopi stupali su često u prijateljske odnose i sa rimskim papama, koji su u to doba i docnije često podsticali zapadne vladaoce na krstaški rat protiv Turaka, ali su patrijarsi i direktno pregovarali sa pojedinim zapadnim kneževima i vladaocima. Od svih tih pregovora nije bilo ništa, jer su tada i na zapadu političke prilike bile vrlo nepovoljne, te niko nije mogao pristupiti akciji za proterivanje Turaka. Stoga je patrijarh Pajsije Janjevac (1614— 1647), koji je neko vreme i sam vodio pregovore sa Rimom, počeo obraćati veću pažnju na pravoslavnu Rusiju, i sa njom je došao u vezu, prvo preko vršačkog mitropolita Antonija (1632), a zatim preko skopskog mitropolita Simeona, koji je 1641. otišao u Moskvu i izradio carsku darovnicu katedralnoj crkvi P. P. Patrijarh Gavrilo I (1648—1655), pozvan u političkoj misiji od moldavskog vojvode Mateja Besarabe da posreduje za mir između njega i hetmana Bogdana Hmeljnickog, prešao je docnije i lično u Rusiju, ali su ga Turci radi toga, kad se vratio, uhvatili, zatočili i pogubili 30. 8. 1659.
Najživlje učešće u radu na oslobođenju Srba od Turaka imali su patrijarsi Arsenije III Crnojević (1674—1690) i Arsenije IV Jovanović (1725—1739). Austrijski nastup, pomoću srpskih ustanika, u Južnoj Srbiji 1689. i njihovo osvojenje Skoplja, Prizrena i Peći odlučilo je patrijarha Arsenija III da se pridruži austrijskoj vojsci i da pozove narod na borbu s Turcima za oslobođenje. Ali austrijski neuspesi prisilili su ga, početkom 1690, da se, sa patrijaraškim dragocenostima, sa episkopima, kaluđerima i nekoliko desetina hiljada naroda, ukloni pred turskom osvetom, jer su se Turci, u ogorčenju na raju, koja se na njih digla, grozno svetili svakom Srbinu ustaniku koji bi im pao u ruke. Stoga su tada opusteli mnogi krajevi, naročito oko Peći, Prizrena i Prištine, koje su uskoro Arnauti naselili. Mnoga srpska sela, crkve i manastiri propali su i uništeni su tom prilikom.

Obezglavljenu P. P. spasao je tada od propasti novi patrijarh Kalinik I Skopljanac (1691— 1710), koji je uspeo da umiri Turke. Ali život je bivao sve teži, naročito posle 1737, kada je, za vreme novog austrijsko-turskog rata 1737—1739, pod pritiskom teških prilika, u želji za oslobođenjem, podigao ustanak i patrijarh Arsenije IV, pa posle neuspeha sa nešto naroda jedva živ izbegao pod austrijsku vlast.
Od tada Turci nisu imali više vere u Srbe, te su u sporazumu sa carigradskim patrijarsima počeli postavljati Grke za pećke patrijarhe. Prvi Grk patrijarh P. P. bio je Vićentije III Karadža, koji se spominje kao srpski patrijarh do 1746, docnije kao halkidonski mitropolit, i najzad 1760. kao carigradski patrijarh. Grci patrijarsi postavljali su i za episkope mahom Grke, te su zajedno globili srpski narod i pljačkali crkve i manastire. Uticaj Grka fanariota učinio je da su se od tada i na pećkom patrijaraškom prestolu vrlo brzo menjali patrijarsi, kao što je to već od 17. veka bio običaj na carigradskom i ohridskom prestolu. Stoga se za nepune tri decenije, posle bekstva patrijarha Arsenija IV od 1737. do 1766, na pećkom prestolu izmenilo 10 patrijaraha, 5 Grka i 5 Srba. Sve je to učinilo da je ugled pećkih patrijaraha u drugoj polovini 18. veka sasvim pao, i da se P. P. silno zadužila državnoj blagajnici i privatnim poveriocima. To teško stanje P. P. iskoristio je energični carigradski patrijarh Samuilo I (1763—1768) za svoje ciljeve, i spremio je teren da ukine autokefalnost P. P. i da svu njenu oblast podvrgne svojoj jurisdikciji. Poslednji Srbin pećki patrijarh bio je Vasilije Brkić, rodom iz Sremskih Karlovaca (1763—1765). Njega su Grci optužili pred turskim vlastima kao uhodu i izdajnika, te je aprila 1765. poslat u zatočenje na ostrvo Kipar, a na njegovo mesto poslat je iz Carigrada Grk Kalinik II. Ovaj je uskoro, po sporazumu sa carigradskim patrijarhom Samuilom I, podneo ostavku i, opisavši teško materijalno stanje P. P., zajedno sa ostalim Grcima episkopima P. P., predložio sultanu da se P. P. ukine i sjedini sa Carigradskom. Samuilo je uspeo da uveri sultana da je ukidanje P. P. i njeno sjedinjenje sa Carigradskom patrijaršijom potrebno i iz državnih interesa, jer će državna blagajnica moći uredno dobivati propisani danak za P. P. i uterati sav zaostali dug, a uz to će Grci episkopi umeti bolje čuvati Srbe u vernosti sultanu nego njihovi episkopi, koji su uvek pokazivali sklonost austrijskom ćesaru i ruskom caru. Pred takovim razlozima sultan Mustafa III je 13. 9. 1766. izdao ferman kojim se ukida P. P., s tim da sav njen dug plati Carigradska patrijaršija i ubuduće, odvojenom sumom od svoga danka, redovno plaća godišnji danak, razrezan na teritorij ukinute P. P.
Posle ukidanja P. P. svi njeni mitropoliti i episkopi srpske narodnosti skinuti su sa svojih katedara, a na njihova mesta su postavljeni Grci, koji su brzo od srpskih crkava, sveštenstva i naroda naplatili dug i danak P. P., pa zatim pokupili darove za Carigradsku patrijaršiju i obogatili sebe. Srpski mitropoliti i episkopi ukinute P. P., njih devet (štipski, samokovski, skopski, niški, novopazarski, užički, hercegovački, bosanski i beogradski), molili su, preko crnogorskog vladike Vasilija Petrovića, zaštitu Ruske crkve i države, i tražili su da se P. P. održi. Ali se tada na ruskom dvoru radilo na tzv. grčkom projektu (na obnovljenju Vizantije), i srpski vapaji su ostali bez uspeha. Grci su, međutim, odmah uzeli vlast u svoje ruke na teritoriji ukinute P. P. Patrijarh Vasilije Brkić otišao je u Rusiju, gde je umro 1772, a Srbi episkopi ostali su delom u zatočenju, delom su se sami povukli u Sv. Goru ili druge manastire, i pomrli su kao izgnanici. Njihova mesta zauzeli su gotovo sami Grci. A da bi se sasvim zatro i trag P. P., u Peći nije postavljen episkop, već je patrijaraški manastir, sa celom starom Hvostanskom eparhijom, potčinjen prizrenskom mitropolitu.
Patrijarhe u obnovljenoj P. P. birao je zbor srpskih mitropolita, episkopa, igumana i drugih crkvenih i narodnih predstavnika. Izabranog je sultan beratom utvrđivao. Da se spreče zloupotrebe i neredi posle smrti patrijarhove, neki su patrijarsi još za svoga života, u dogovoru sa crkvenim i narodnim predstavnicima, birali sebi naslednika. Tako je postupio već prvi patrijarh Makarije, ustupivši još za života svoj presto Antoniju. Slično je učinio u 17. veku i Maksim sa Arsenijem III, a u 18. veku Mojsije Rajović sa Arsenijem IV. No za ratnih i drugih neredovnih prilika i sami su Turci, a docnije carigradski patrijarsi u sporazumu sa Turcima, postavljali pećke patrijarhe. Patrijarsi su imali dužnost da za svoje imenovanje polože u državnu blagajnu 2.000 dukata (u 16. veku), i uz to da daju propisani godišnji danak na P. P. (od 100.000 groša u 18. veku). Sem toga, prilikom svake promene na carskom prestolu morali su i patrijarsi, kao i svi državni činovnici, obnavljati berate na svoje dostojanstvo i zato plaćati posebnu taksu. Kao vrhovne narodne starešine i u svetovnim poslovima, patrijarsi su bili odgovorni sultanima i za vernost i odanost podanika svoje vere.

U početku 17. veka pećki su patrijarsi imali neko vreme pod svojom vlašću oko 40 mitropolija i episkopija, ali za ratova i raseljavanja narodnog, tokom 17. i 18. veka, propala je gotovo polovina tih eparhija. Stoga je posle Mira kod Požarevca 1718, kada je Austrija dobila i veliki deo Severne Srbije, bilo samo 22 srpske eparhije. Samo 10 od toga broja potpadalo je direktno pod P. P., a 12 pod nešto docnije (1726) udruženu Beogradsko-karlovačku mitropoliju pod austro-ugarskom vlašću. Beogradskim mirom (1739) postali su Dunav i Sava severne granice između Turske i Austrije, pa ujedno i između P. P. i Karlovačke mitropolije. Od tada pa do konačnog ukidanja P. P. je imala 13 eparhija, i to: 6 u Srbiji (Beograd, Valjevo, Niš, Novi Pazar, Prizren, Skoplje i Štip), po 2 u današnjoj Bugarskoj (Đustendil(!) [Ćustendil] i Samokov) i Bosni (Sarajevo i Zvornik), a po 1 u Crnoj Gori (Cetinje) i Hercegovini (Mostar).
Kao vrhovne crkvene starešine, patrijarsi su imali gotovo neograničeno pravo da u smislu kanonskih propisa upravljaju celom Srpskom crkvom u granicama P. P., da postavljaju i zbacuju mitropolite i episkope, da nadziru njihov rad i da im sude za prestupe. To je obično činjeno u sporazumu sa Arhijerejskim saborom, koji se jedanput ili dvaput godišnje sastajao. Ali su pojedini patrijarsi obavljali sve to i sami. Bivalo je, međutim, slučajeva da su za episkope postavljani i izbranici samog naroda i sveštenstva pojedinih eparhija. Patrijarh je i inače sazivao episkope na savet, a po potrebi i narodne prvake. Sa njima je odmeravao porez na narod, od koga se imao plaćati patrijaraški harač sultanu; sa njima je većao i zaključivao o svima važnijim crkvenim i narodnim, prosvetnim i kulturnim potrebama. Iz toga običaja razvili su se docnije srpski crkveno-narodni sabori u Karlovačkoj mitropoliji pod austro-ugarskom vlašću. Za jačanje verske i narodne svesti od osobite je koristi bio običaj da patrijarsi lično pohađaju svoju patrijaršiju, te da zalaze i u malena sela, da služe svečana arhijerejska bogosluženja, da čitaju narodu molitve, uče ga i savetuju. A narod ih je zato darivao stokom, ćilimovima, čarapama i drugim proizvodima. Na svojim pohodima patrijarsi su jašili na konju, bogato ukrašenom; u levici su držali uzdicu a desnicom su blagosiljali narod, koji je pred njima padao na koljena. Pred patrijarhom su đakoni nosili veliki patrijaraški krst, a za njim žezao. U običnim prilikama patrijarha su pratila po dva kavaza (oružane sluge), a kada je išao u pastirsku posetu u narod imao je veliku oružanu pratnju na konjima i pešice. Narod se odnosio prema patrijarhu sa strahopoštovanjem i bojao se naročito njegove kletve (anateme), koju su oni bacali na nepokorne i nepopravive grešnike, i davali ih svečano po crkvama proglašavati.
Kao svetovne narodne starešine (milet-baše), imali su patrijarsi i episkopi pravo da sude i svetovnjacima, ne samo u bračnim, testamentskim i naslednim poslovima nego i u mnogim drugim građanskim sporovima. Na takvim sudovima obično se nastojalo da se parci izmire i nagode; ako to nije pošlo za rukom, crkveni su se predstavnici, sem kazne globom i tamnicom, služili i raznim drugim kaznama, pa i prokletstvom. Pri suđenju su se oslanjali najviše na običajno pravo, a zatim na Krmčiju i Dušanov zakonik. Za izvršenje presuda imali su i svoju policiju, kavaze. Kao narodne starešine patrijarsi i njihovi episkopi bili su ujedno i glavni posrednici i zastupnici Srba kod turskih vlasti, a po potrebi i njihovi zaštitnici od obesti nesavesnih činovnika i spahija. U svetovnim stvarima patrijarsima je mogao suditi samo carski sud u Carigradu, a po zakonu, bez njihova znanja i odobrenja, niko nije smeo zatvoriti srpskog sveštenika. Ali je u turskoj administraciji, naročito 17. i 18. veka, i u tome bilo velikih zloupotreba, pa je npr. patrijarh Atanasije I, na privatnu tužbu jednog čoveka, držan zatvoren u kuli Nebojši kod Beograda nekoliko meseci (1711). Patrijarsi su bili zakoniti naslednici ne samo svih episkopa nego i svih Srba u P. P. koji umru bez naslednika i bez testamenta. Postepeno je ušlo u običaj, naročito kod Srba pod austro-ugarskom vlašću u 18. veku, da imućniji ljudi na samrti zaveštaju za svoju dušu ponešto i P. P., koju su izbeglice uvek poštovale, kao jedini ostatak nekadašnje slave i moći, te su joj slali bogate darove, i pored strogih zabrana austrijskih vlasti, i po svojim crkvama držali naročite kutije za kupljenje priloga u korist P. P.

Poznata su ova imena pećkih patrijaraha: Janićije II (6. 4. 1346—3. 9. 1354; crkva ga smatra svetiteljem), Sava IV (29. 11. 1354—29. 4. 1375), Jefrem (3. 10. 1375—1382; takođe svetitelj), Spiridon (1382—1387), Danilo Š (1389), Sava V (1398—7. 10. 1404), Danilo IV (1406), Ćirilo I (1407—1419), Nikon (1420— 1435), Teofan (1446), Nikodim II (1446—1452), Arsenije II (1457— 1463), zatim arhiepiskopi i mitropoliti, koji su držali presto Sv. Save: Janićije (1506), Jovan (1508), Teodosije (1520), Marko (1524), Pavle (1530—1541), Teofan i Josif (1544), a potom patrijarsi obnovljene P. P.: Makarije (1557—23. 10. 1574), Antonije (1572—1575), Đerasim (1575— 1586), Savatije 1587, Nikanor, Jerotije (1589, 1591), Filip (1592), Jovan (1592—14. 10. 1614), Pajsije (1614—1648), Gavrilo I Rajić (1648—1655—30. 8. 1659), Maksim (1655—1674—1681), Arsenije III Crnojević (1674—1690—28. 10 1706), Kalinik I Skopljanac (1691—16. 8. 1710), Atanasije I (6. 1. 1711—23. 4. 1712), Mojsije Rajović (6. 10. 1712—1725—1726), Arsenije IV Jovanović (1725—1737— 18. 1. 1784), Janićije III Grk (1737—1746), Atanasije II Gavrilović (1747—1. 4. 1752), Gavrilo II Sarajevac (1752), Gavrilo III Grk, Vićentije Stefanović, Pajsije II Grk, Gavrilo IV Grk (1758), Ćirilo II (1759), Vasilije Brkić (1763—1767—1772) i Kalinik II Grk (1765—1766).

Literatura: P. Rimski, Kratko je opisanije serpskih patrijaraha (Letopis 1838); J. Gavrilović, Prostor srpske patrijaršije (Glasnik, 9); J. Gavrilović, O našim pećskim patrijarsima (Glasnik, 19); M. Milojević, Opšti list patrijaršije pećske (Glasnik, 35); I. Ruvarac, O katalozima pećskih patrijaraha (Glasnik, 23); K. Jireček, Der Grossve7.ir M. Sokolović und die serb. Patriarchen (Archiv für Slav. Philologie, 9); I, Ruvarac, Nochmals M. Sokolović u. die serbischen Patriarchen (Archiv, 10); I. Ruvarac, O pećskim patrijarsima od Makarija do Arsenija III (Istina, 1888); J. Tomić, Pećski patrijarh Jovan i pokret hrišćana (1903); St. Dimitrijević, Odnošaji pećskih patrijaraha s Rusijom (Glas, 58 i 60); J. Tomić, Deset godina iz istorije srpskoga naroda i crkve pod Turcima (Glasnik pravoslavne crkve, 1902); J. Tomić, Patrijarh Arsenije III prema Mlečićima i ćesaru (Glas, 70); I. Ruvarac, Odlomci o grofu Đorđu Brankoviću i Arseniju Crnojeviću (1896);
R. Grujić, Pisma pećskih patrijaraha iz prvih decenija 18 veka (Spomenik, 51); I. Ruvarac, Begstvo patrijarha Arsenija IV (Glasnik, 23);
I. Ruvarac, Memoari Vasilija Brkića o Balkanskom Poluostrvu (Spomenik, 10); R. Grujić, Sedam pisama pećskog patrijarha Vasilija Brkića (Spomenik, 51); St. Novaković, Crkveni vojvoda, Ostatak pećske patrijaraške hrisovulje u jednom običaju (Godišnjica, 11); V. S. D., Dal' su bili Srbi ili Grci mitropoliti što su molili za ukidanje pećske patrijaršije (Glas istine, 1886); Đ. Vukićević, Da li se P. P. 1766 kanonički ukinula? (1904); D. Ruvarac, O ukidanju P. P. i o njenom nasleđu (1904); V. Pribićević, Akta o ukidanju P. P. (Bogoslovski glasnik, 1905); N. Radojčić, Spomenici o ukidanju P. 77. (Bogoslovski glasnik, 1909); I. Zeremski, Srpska patrijaršija (Glasnik Srpske pravoslavne patrijaršije, 1920); Lj. Stojanović, Srpska crkva u međuvremenu od patrijarha Arsenija II do Makarija (Glas, 106); St. Dimitrijević, Kratak pregled istorije P. P. (Spomenica ustoličenja patrijarha Dimitrija u Peći, 1924).

III, 371—379

Istorija / Ljudi / Duhovnost / Hramovi / Umetnost / Veze
Naslovna / Promena pisma

Pećka patrijaršija, Mitropolija crnogorsko-primorska i TIA Janus se zahvaljuju svim institucijama i pojedincima koji su pomogli pravljenje ovog sajta i elektronske biblioteke.

© 2001. Autorska prava na pojedinačne elemente sajta zadržavaju njihovi autori i vlasnici, a na celinu TIA Janus. Umnožavanje materijala bez dozvole nije dozvoljeno.

Preporučene
veze