Željko Đurić

Đordano Bruno u srpskoj kulturi:
tekstovi i sudbine

Rezime: Đordano Bruno je više od sto godina prisutan u srpskoj kulturi Nalazimo ga u tekstovima značajnih i manje značajnih autora; neki od tih tekstova imaju prevashodno divulgativni karakter i teže da prošire u svom vremenu informacije i znanja o tom velikanu. Drugi su, pak, pokušali da krenu u dublje istraživanje suštine Brunove filozofije. I jedni i drugi, u svakom slučaju, nose obeležja svojih duhovnih i ideoloških vidika, a izražavaju, neko više neko manje, i svoj lični emocionalni stav. Posebno bogat i inspirativan odnos prema delu Đordana Bruna nalazimo kod Ksenije Anastasijević koja je za Brunovu misao vezala i dobar deo sopstvene naučne i ljudske sudbine.

Đordano Bruno je još pre više sto godina počeo da živi u srpskoj kulturi; da živi u da deli sudbinu te kulture, da učestvuje u tokovima i transformacijama te kulture zavisno od istorijskih i drugih prilika. Nalazimo ga u tekstovima značajnih i manje značajnih autora; neki od tih tekstova imaju prevashodno divulgativni karakter i teže da prošire u svom vremenu informacije i znanja o tom velikanu. Drugi su, pak, pokušali da krenu u dublje istraživanje suštine Brunove filozofije. I jedni i drugi, u svakom slučaju, nose obeležja svojih duhovnih i ideoloških vidika, a izražavaju, neko više neko manje, i svoj lični emocionalni stav.

Najpre su se, daleke 1889. godine, u časopisu čiji je vlasnik bio poznati srpski romantičarski pesnik Jovan Jovanović Zmaj, a koji je izlazio u Novom Sadu i zvao se “Javor”, pojavila dva priloga posvećena Brunu. Oba priloga u direktnoj su vezi sa podizanjem spomenika Đordanu Brunu na rimskom trgu Campo dei fiori, što je opet, sa svoje strane rezultat snažne identifikacije italijanskog Preporoda i tek rođene italijanske države sa sudbinom i delom Đordana Bruna koji u sebi sadrže snažan nacionalno-duhovni simbolički potencijal. U prvom tekstu je ugledni intelektualac Marko Car, koji je inače sa posebnom strašću pratio zbivanja u italijanskoj kulturi i književnosti, reagujući na otkrivanje tog spomenika, čitaocima ukratko ispričao Brunov život. Nije propustio da ukaže na životnost Brunove misli: treba ga smatrati, piše Car, “pretečom moderne filosofije” i nabraja niz znamenitih imena koja su Brunovi dužnici u filozofiji: Galileo, Lajbnic, Spinoza, Bejl, Šeling, Hegel.

Nekoliko brojeva kasnije pojavila se u istom časopisu i jedna poema o Brunu, napisana u nepravilno rimovanim osmercima. Poema sadrži nekoliko karakterističnih detalja: uspostavljanje oštrog kontrasta između mračnog sveprisustva klera (posebno su negativno obeleženi jezuiti) i duha izvornog hrišćanstva, i svetlog, uzvišenog primera Brunovog slobodoumlja; kontrast, romantičarski, između Brunovog dugogodišnjeg boravka van Italije i njegove ogromne žudnje da se tamo vrati (“Dođe doba da se patnik/ svojoj rodnoj zemlji vrati”); završetak poeme posvećen je, takođe, činu podizanja spomenika Brunu (“Monumentum c’jelog sveta”) koji je, istovremeno, i čin “vraćanja besmrtne slave” ovom velikanu.

Povodom trista godina od smrti Đordana Bruna pojavio se još jedan prigodni tekst. ovoga puta u časopisu “Brankovo kolo” koji je nosio ime jednog drugog velikog srpskog romantičarskog pesnika, Branka Radičevića. Autor je napisao književnu priču sačinjenu od poznatih elemenata Brunove biografije; pokušao je da najdramatičnije detalje prosto dopuni svojom maštom, naročito scene na lomači. Posle tako ispričanog Brunovog života i smrti, autor daje kratak osvrt na Brunovu misao i, što je veoma zanimljivo, navodi neka novija izdanja Brunovih dela: onih na latinskom, objavljenih u Napulju 1880 i 1886, i onih na italijanskom u firentinskom izdanju iz 1891. godine.

Drugi talas interesovanja za Đordana Bruna počeo je dvadesetih godina našeg veka. U jednom ženskom časopisu, “Ženski pokret”, koji je izlazio u Beogradu, pojavila se, godine 1923, fotografija jedne mlade žene za koju je u propratnom tekstu rečeno da je postala docent na Filozofskom fakultetu u Beogradu; to je bio prvi slučaj u istoriji univerziteta u Jugoslaviji da jedna žena postane univerzitetski nastavnik. To nije jedini primat Ksenije Atanasijević kako je bilo ime te mlade žene. Ona je bila i prva žena koja je postala doktor nauka. Doktorski rad je odbranila 1922. godine, kad je imala 28 godina, i nosio je naslov Brunovo učenje o najmanjem. Za ime te žene vezuje se najplodniji period u pogledu prisustva Brunove misli u nas.

Brunovo učenje o najmanjem jeste filozofska rasprava pre svega o Brunovom delima napisanim na latinskim jeziku i objavljenim u Helmštatu i Frankfurtu: De triplici minimo et mensura, De monade i De immenso et de inumerabilibus. Na ovo istraživanje Kseniju Atanasijević podstakao je njen profesor, znameniti srpski filozof, Branislav Petronijević. Poslao ju je u Ženevu i u Pariz da sluša predavanja onda čuvenih profesora; od profesora Vernera iz Ženeve dobila je primerak Brunove knjige. Njena rasprava objavljena je najpre na srpskom (1922), zatim na francuskom jedna proširena verzija (1923. godine, pod naslovom La doctrine Metaphysique et Geometrique de Bruno) i, konačno, 1972. godine, na engleskom, još šire izdanje. Prema svedočenju same Ksenije Atanasijević, Petronijević je to učinio jer je bio i lično zainteresovan za Brunove ideje izložene iu spomenutim delima; nešto od tih rezultata i sam je iskoristio u nekim potonjim filozofsko-matematičkim raspravama.

Sudeći po reagovanju naučne javnosti u narednim godinama, u prikazima, na primer u engleskom časopisu ”Nature” 1925. godine, ili češkom časopisu za filozofska pitanja iz 1926 godine, poduhvat Ksenije Atanasijević bio je izuzetno uspešan; svi ističu njenu veliku naučnu hrabrost što se poduhvatila da analizira jedno Brunovo delo kojim se do nje gotovo niko nije ozbiljnije bavio. Kao glavno dostignuće njenog rada označava se povezivanje Brunovih metafizičkih i matematičkih ideja sadržanih u tim spisima i modernih naučnih i filozofskih tokova. Jedno od priznanja jeste i činjenica da je Virđilio Silvestrini njenu monografiju uključio u Bibliografia delle opere di Giordano Bruno objavljenu u Pizi 1926. godine.

Ksenija Atanasijević je bila i odličan poznavalac starogrčkih filozofa, Spinoze, Paskala i mnogih drugih. Imala je veoma široko humanističko obrazovanje i raznolika interesovanja; u poznijim godinama života, a umrla je 1980, privlačila ju je psihoanaliza. Prema Brunu, njegovom delu i njegovoj sudbini osećala je veliku privrženost. On je bio filozof one vrste kojoj je i sama pripadala: ne smireni tvorac čvrstih filozofskih sistema, nego strasni istraživač prostora ljudske misli ali i ljudske duše. Dok je pisala svoj rad o Triplici minimo et mensura i dok je počinjala svoj rad na Filozofskom fakultetu, nije ni slutila da će joj Brunov primer ljubavi prema filozofiji po svaku cenu davati snagu da izdrži ono što će joj se dešavati.

Među radovima Ksenije Atanasijević nalazimo još dva značajna priloga o Brunu. Prvi je iz 1927. godine i objavljen je u časopisu “Misao”. U njemu rekonstruiše Brunov život i njegovo delo na osnovu biografskih beležaka u Brunovim delima i istorijske građe, kao i na osnovu ličnih analiza. Jedan od zanimljivih akcenata teksta jeste tvrdnja Ksenije Atanasijević da “Nolanac nije bio u stanju da odvoji filozofeme od svoje ličnosti, i da ih prelije objektivnošću. Svaku misao on je spontano prelamao kroz dušu”; “otuda široke i plodonosne filozofeme Đordana Bruna dobijaju jednu vibrantnu privlačnost od njegove čudesno složene i teško protumačljive ličnosti, što je u doba intelektualnoga slepila i haosa sjajila zračnom i blistavom svetlošću istine, kao ona bezbrojna sunca kojima je vizionarski duh njegov naselio bezmernu vaseljenu”. Sažetija varijanta ovog teksta pojavila se, docnije, u knjizi Ksenije Atanasijević Pitagora, Epikur i Đordano Bruno.

Kada su je, u jednom intervjuu, posle mnogo decenija, pitali zašto je izabrala baš Bruna, odgovorila je: “On je prividno bio konfuzan, ali iza toga se skrivalo nešto novo i veliko. ... Nije me njemu privlačila toliko njegova lična tragedija koliko ceo njegov život. Bio je čovek ogromne imaginacije, neverovatnog znanja, dobrog srca, velike pameti i – mnogo lakomislen. Time ja objašnjavam njegovu tragediju: verovao je da mu se ništa neće desiti. iako oštrouman čovek visoke inteligencije, bio je nepopravljivo lakomislen, koža mi se ježi kad pomislim kako je i kakvim odljudima pao u ruke!”

Kseniji Atanasijević, koja je, kao što smo videli, autor najzrelijih doprinosa poznavanju Brunove misli u srpskoj kulturi, bilo je uskraćeno da svoje velike sposobnosti i svoju veliku kulturu još dublje ugradi u kulturni život Srbije. Godine 1936. bila je prinuđena, posle neviđenih spletki i kleveta, da se povuče sa Filozofskog fakulteta u Beogradu. Posle oslobođenja 1945, u novom režimu, nije joj omogućeno da se vrati na fakultet. Ponos, hrabrost i filozofski integritet nije joj dozvolio da se uklopi, kao što su to mnogi učinili, čak i iz njene generacije, u novu revolucionarnu filozofiju koja je neposredno služila vlasti. A taj svoj integritet hrabrog mislioca pokazala je, u svom stilu, jedinstveno, onda kada je bilo najteže. Autor je jednog od prvih tekstova, iz 1933. godine, protiv Hitlera i njegovih postupaka protiv Jevreja; u Beogradu je, 1940. godine, uoči samog rata, držala seriju predavanja o Spinozi i drugim velikanima jevrejske kulture; 1941. godine bio je zabranjen tiraž beogradskih novina “Pravda” zbog jednog antinacističkog teksta Ksenije Atanasijević; 1942. godine nemačka vlast u okupiranom Beogradu uhapsila ju je i držala neko vreme u zatvoru. U decenijama koje su usledile Bruno je bio njena uteha i izvor njene snage. O njemu više nije pisala jer slika o Brunu koju je ona mogla da ponudi nije se uklapala u nove ideološke okvire. O Brunu, posle II svetskog rata pišu drugi i na drugačiji način.

Time smo stupili u treće razdoblje recepcije Bruna i njegove filozofije u srpskoj kulturi. Prototip za novo viđenje Bruna mogla je u ono doba biti knjižica ruskog autora Voroncova-Veljaminova koja u srpskom prevodu objavljena 1948. godine pod naslovom Heroji i mučenici nauke. Zanimljivo je da se dve godine ranije u Zagrebu pojavilo izdanje te knjižice na italijanskom jeziku. U tekstu posvećenom Brunu insistira se na njegovoj “vatrenoj borbi protiv okamenjenog, prestarelog mišljenja srednjeg veka, protiv duhovnog neznanja sveštenstva, protiv slepog klanjanja Aristotelovom učenju”. Zanimljivo je, kao stereotip onog vremena, bavljenje društveno istorijskom situacijom, uvođenja u tekst marksističkih kategorija ali bez organskog povezivanja sa Brunovom filozofijom: sintagme kao “podjarmljena većina naroda", “trgovačka buržoazija”, “proizvodne snage” “revolucionarno učenje Bruna” itd. daju preovlađujući ton ovom tekstu. U suštini na srodan način, ali u učenijoj formi, o Bruno je pisao i filozof Dušan Nedeljković, bezmalo vršnjak Ksenije Atanasijević, koji je, u filozofiji idući i njenim tragom, dosegao najviša društvena priznanja; postao je akademik i u dužem periodu igrao ulogu vrhovnog sudije u pitanjima filozofskog pravoverstva. Da bismo stekli sliku o njegovim akcentima u predstavljanju i tumačenju Brunove misli, poslužićemo se ponekim citatom: “Renesansna revolucionarna filozofija prirode uopšte, a Brunova naročito, moćan je odraz brojnih seljačkih buna i prvih buržoaskih revolucija”; “osnovne crte Đordana Bruna, revolucionarnog borca i mislioca filozofa, neustrašivog jurišnika, stradalnika i pobednika”; “Bruno se smelo uhvatio u koštac sa onim mestom Aristotelova učenja na kojem se veliki antički materijalist pokolebao i skrenuo u idealizam”. Izrazite i forsirane opozicije između materijalističkog i idealističkog, revolucionarnog i reakcionarnog, u najmanju ruku sužavaju prostor za poimanje bogate i razgranate Brunove misli.

Ako tekst koji smo upravo predstavili i nije značajan doprinos poznavanju Đordana Bruna, onda knjiga u kojoj se pojavio predstavlja priličan korak napred u tom pogledu. Naime, spomenuti tekst pojavio se kao predgovor prevodu, prvom celovitom, Brunove rasprave O uzroku, principu i jednom na srpski jezik. Knjigu je prevela i opremila veoma kvalitetnim iscrpnim predgovorom jedan od najpoznatijih prevodilaca sa italijanskog, gospođa Vera Bakotić Mijušković. Obiman i dokumentovan životopis Đordana Bruna, Vera Bakotić Mijušković gradi na osnovu knjiga koje i sama spominje: Vita di Giordano Bruno con documenti inediti od Vinčenca Spampanata iz 1921. godine, I dialoghi di Bruno koje je priredio i 1932. godine objavio Augusto Guco, predgovor Frančeska Flore Brunovom delu O herojskim strastima.

U časopisu “Književnost” koji je izlazio u Beogradu pojavio se 1950. godine još jedan tekst o Brunu; iz pera filozofa Ante Fjamenga. Tekst je napisan povodom 350 godina od Brunove smrti. Iako je i ovaj tekst inspirisan istim ideološkim stavovima kao i spomenuti tekst Dušana Nedeljkovića, ipak je homogeniji i ideološki delovi manje narušavaju autorovo prikazivanje Brunovih osnovnih ideja; takvih ideoloških delova ima dosta, neki su čak i sa jačim političko-propagandnim akcentom nego što je slučaj u Nedeljkovićevom tekstu; upadljivo je, međutim, da ti “obavezni” delovi, upravo zato što su prenaglašeni, pokazuju, gotovo namerno, svoj ideološki karakter; u takvim tekstovima, kao i u političkim govorima, uvek je indikativno pročitati sam kraj: “S obzirom na to pripada Brunu – velikom filozofu revolucionaru Renesansa – dostojno mjesto u historiji filozofije. On ostaje da živi kao revolucionarni mislilac i filozof, kao borac za pobjedu progresivnih društvenih ideja u naprednim snagama društva, u mislima ljudi koji vole slobodu, kulturu i istinu”.

U poslednje dve decenije interesovanje za Đordana Bruna rezultiralo je pojavom još nekih prevoda njegovih filozofskih rasprava. Pojavile su se, u Zagrebu i Sarajevu, opremljene kompetentnim kritičkim aparatom, ali cirkulišu i danas u bibliotekama i na univerzitetu. Zajedno za nekim srodnim naporima, kao što su prevod Svećara koji se pojavio u Beogradu 1991, ili knjiga čiji je jedan deo posvećen Brunovim interesovanjima za okultno, predstavljaju ozbiljan korpus koji nam daje za pravo da utvrdimo kako je delo Đordana Bruna obogatilo svojim prisustvom i srpsku kulturu.

Bibliografija:

1. Marko Car, Đordano Bruno, "Javor”, Novi Sad, 1889, 24, 378-379.

2. Vladimir Trojanović, Đordano Bruno, “Javor”, Novi Sad, 1889, 39, 609-610.

3. Aleksandar Lj. Mitrović, Đordano Bruno (1600-1900), “Brankovo kolo”, Novi Sad, 1900, 6, 215-217.

4. M. V. , Prvo ustupanje naše universitetske katedre ženi, “Ženski pokret”, Beograd, 1923, 8, 337-338.

5. Ksenija Atanasijević, Brunovo učenje o najmanjem, Beograd, Vreme, 1922.

6. K. Atanasijević, La Doctrine Metaphysique et Geometrique de Bruno, Beograd, Polet, 1923.

7. K. Anastasijević, The Metaphysical and Geometrical Doctrine of Bruno: as Given in his Work De Triplici Minimo, St. Louis, Warren N. Grin, INC, 1972.

8. K. Atanasijević, Ličnost Đordana Bruna, “Misao”, Beograd, 1927, XXIII, 80.

9. Dragoslav Adamović, Razgovori sa savremenicima, Beograd, 1982, 29.

10. Radmila Šijaković, Životni put i filosofsko delo Ksenije Atanasijević, “Filozofske studije”, Beograd, 1970, 33-52

11. Voroncov-Veljaminov, Heroji i mučenici, Beograd, Novo pokolenje, 1946, 19.

12. Dušan Nedeljković, Revolucionarni borac i mislilac Đordano Bruno, u: Đordano Bruno, O uzroku principu i jednom, Beograd, 1959, 10.

13. Ante Fjamengo, Đordano Bruno (povodom 350 godišnjice njegovog spaljivanja), “Književnost”, Beograd, 1950, 10, 494-500.

14. Đordano Bruno Optimizam slobodnog mišljenja, Zagreb, Naprijed, 1985.

15. Đordano Bruno, Dve filozofske rasprave, Sarajevo, Veselin Masleša, 1979.

16. Đordano Bruno, Svećar (prevod Ivana Klajna), izdanje pozorišta”Atelje 212”, Beograd, 1991.

17. Živorad Mihajlović-Slovinski, Njihov onostrani život, Beograd, Kultura, 1981.

// Projekat Rastko / Književnost / Nauka o književnosti //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa projekta | Kontakt | Pomoć ]