Tri pitanja i tri odgovora

Odboru za standardizaciju srpskog jezika obratilo se četvoro zainteresovanih ljudi s molbom da im se odgovori na tri sledeća pitanja, da se reљe tri "sitnice jezikoslovne":

1. Dejtonskim sporazumom, na bivšem srpskohrvatskom govornom prostoru, "ozvaničen je", uz srpski i hrvatski jezik, i treći idiom, takođe nazvan jezikom. Taj idiom dobio je pretproљle godine i svoj pravopis (1996), Pravopis bosanskoga jezika, čiji je autor Senahid Halilović. Po naљem mišljenju, naziv bosanski jezik neodrživ je u srpskom jeziku. Molimo Odbor za standardizaciju srpskoga jezika da se izjasni o (ne)postojanju tog idioma, a naročito o njegovom imenu.

2. Pre petnaestak godina veći broj srpskih lingvista, sa akademikom Pavlom Ivićem na čelu, preporučio je Radio Beogradu da tačno vreme saopštava "satima", a ne "časovima". Ta preporuka, u svoje vreme, primljena je i sa odobravanjem i sa negodovanjem, mada su glasovi negodovanja, koliko se sećamo, bili čujniji. Tu preporuku jedno vreme je Radio Beograd poštovao, a sada to uglavnom ne čini. Sada je mnogo radijskih i televizijskih stanica, koje prema toj jezikoslovnoj sitnici imaju nejednak stav. Može li se Odbor za standardizaciju srpskog jezika ili neka od njegovih komisija izjasniti o toj sitnici, uzimajući u obzir svojevremene argumente, s eventualnim i drukčijim pristupom, kako bismo se počeli navikavati na reagovanje Odbora i na hronične i na akutne jezičke teme?

3. Poznato je da je stari hebrejski jezik bio mrtav, ali i to da ga savremena jevrejska država, zvana Izrael, već pola veka uspeљno oživljava, nazivajući ga izvorno ivrit. Kako taj jezik treba imenovati u srpskom: ivrit, jevrejski ili hebrejski, ili kako drukčije?

Molbu su potpisali prosvetni nadzornici Anđelka Petrićević, Milena Dorić i mr Jovo Vuksanović, kao i Radojko Gačević, savetnik ministra prosvete, koji napominju da "rešavanje jezikoslovnih sitnica, po našem mišljenju, ne treba odgađati".

Dajemo sva tri odgovora, s normativnim preporukama:

1. Najpre sledi odgovor na pitanje o nazivu trećeg jezika (trećeg jezičkog standarda, još u nastajanju) na području Bosne i Hercegovine. Taj odgovor, jedini u ovom slučaju, biće sasvim jednoznačan.

1.0. Kad je reč o nazivu trećeg jezika u Bosni i Hercegovini, priznatog i Dejtonskim sporazumom (priznatog implicitno, onde gde je reč o donošenju tog sporazuma  na četiri jezika, na bosanskom [Bosnian], hrvatskom [Croatian], engleskom [English] i srpskom [Serbian]), u srpskome jezičkom standardu, za imenovanje tog idioma, može se preporučiti samo atribut bošnjački (Bosniac).

Očigledno, naziv jezika neophodno je uskladiti s imenom novopriznatog naroda (Bošnjaci/Bosniacs), jer nema razloga da u srpskom jeziku ime tog naroda i naziv njegovog jezika budu u raskoraku, koji unosi zabunu i izaziva opravdanu zabrinutost.

Obrazloženje

1.1. Oba prideva (atributa, ktetika), bosanski i bošnjački, u skladu su s tvorbom reči u srpskome jezičkom standardu. Oba stoje u vezi s toponimom (nazivom mesta, oblasti, teritorije) Bosna, kojem prethodi istovetan hidronim (naziv vodotoka) – (reka) Bosna, odnosno s etnicima (nazivima stanovnika sela, gradova, oblasti) – Bosanac (dosad jako čest, isključivo sa zavičajnim, "zemljačkim", značenjem) i Bošnjak. Reč Bosanac izvedena je od morfeme Bos(a)n + sufiks -ac, a Bošnjak od Bosn + sufiks -jak. I Bosanac i Bošnjak često se javljaju kao prezimena migranata iz Bosne u druge predele.

1.2. Oba prideva mogu stajati uz imenice, bošnjački ređe (npr. bosanske planine, bosanski gradovi, itd., ali, odnedavno, bošnjački narod a, u skladu s ovom preporukom, i bošnjački jezik). Tokom rata koji je vođen u Bosni i Hercegovini u razdoblju 1992–1995. političke snage i intelektualne elite u delu stanovništva BiH odlučile su da se muslimani/Muslimani – koje je bivši ateistički režim zavrљnih 60-ih godina ovog veka proglasio narodom, što je za posledicu imalo i pravopisnu intervenciju u tadašnjem srpskohrvatskom jeziku (Muslimani) – prozovu Bošnjacima. S obzirom na sociolingvistički raspad srpskohrvatske (standardno)jezičke zajednice, te iste snage smatrale su da muslimani/Muslimani/Bošnjaci ne mogu zadržati naziv srpskohrvatski jezik, koji su, i pre raspada bivše SFRJ i pre rata, odlučno odbacili Hrvati, a za njima, manje odlučno, i – Srbi (Zakonom o službenoj upotrebi jezika i pisama, "Službeni glasnik RS", broj 45/1991), mada je složeni naziv ostao u Ustavu Republike Srbije ("Službeni glasnik RS", broj 1/1990). Joљ manje su se, u nastalim prilikama, mogli opredeljivati za odelite nazive – srpski i hrvatski (jezik), bez obzira na genezu tog jezika.

1.3. Zašto su muslimani/Muslimani/Bošnjaci izabrali baš ime Bošnjaci, – nije teško pogoditi, a nije teško ni u nazivu jezika koji su odabrali (bosanski) prepoznati njihovu težnju ka unitarnoj BiH, u kojoj bi vladali i oni i njihov jezik. Austrougarska je posle Berlinskog kongresa (1878) pokušavala da nazivom Bošnjaci i atributom bošnjački "pokrije" sve tri vere, istorije i kulture, i sve tri etno-konfesionalne grupacije, ali to nije išlo. Sada je, s Dejtonskim sporazumom (1995), ta stvar prošla, ali s razumljivom redukcijom, tj. sa svođenjem Bošnjaka na muslimane, potomke islamiziranih Slovena "na ovim prostorima". Muslimani su, kao i njihovi hrišćanski susedi, svojevremeno, za domaće islamizirane sudržavljane, zapravo susede, suseljane i sugrađane, (o)lako upotrebljavali odrednicu Turci, mada ti "Turci" nisu vladali turskim jezikom, kojim su govorili samo spoljni predstavnici režima i njihovi povlašćeni domaći miljenici. Turci su odavno otišli, ali su ostali zasadi njihove vere, istorije i kulture, mada ne i njihov jezik, osim, naravno, u vidu leksičkih pozajmljenica.

1.4. Muslimanima/Bošnjacima ne može se, i kad bi se htelo, zabraniti da svoj jezik, u svome jeziku, zovu kako hoće, dakle (i) bosanski, kao što Slovencima i Slovacima niko ne brani da svoj jezik zovu, izgovaraju i pišu izvorno, gotovo jednako (slovenski, odnosno slovensky), dakle takoreći sveslovenski, љto su za Slovence prihvatili npr. i Hrvati, pa i Rusi (hrv. slovenski, rus. slovenskiй), ali to ne važi za Slovake (hrv. slovački, rus. slovackiй). U srpskom jeziku, kao što je poznato, jezik Slovenaca naziva se slovenački(m), a jezik Slovaka – slovački(m), dok kod nas sveslovenski atribut glasi – slovenski. Nema, dakle, nijednoga (socio)lingvističkog razloga da se standardni jezik današnjih muslimana/Muslimana/Bošnjaka – koji je izvorno varijanta srpskoga standardnog jezika (danas s nešto uočljivih hrvatskih ukrasa, mahom u leksici i stilistici, i s novom bujicom turcizama, koja, s punom obnovom foneme h i gde joj jeste i gde joj nije po etimologiji mesto [npr. aždaha, hudovica], prodire u treći, boљnjački, jezički standard) – naziva bosanskim jezikom, ne barem u onom jeziku što, nakon raspada srpskohrvatske standardnojezičke zajednice, (p)ostaje srpski. Naziv srpski jezik i njegova službena upotreba ustavne su kategorije (Ustav Srj, Ustav Rcg, Ustav Republike Srpske), pobliže određene u dvama republičkim zakonima (Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisama, u Srbiji, i Zakon o službenoj upotrebi jezika i pisma, u Srpskoj).

* * *

Kad je posredi normativna upotreba reči sat i čas, stvar nije, ni izbliza, tako jednostavna.

2.0. Obe te reči, i sat i čas, mogu se i moraju upotrebljavati u srpskome jezičkom standardu, ali je moguće i njihovo redovno značenjsko razlikovanje, tačnije – značenjsko urazličavanje (semantičko diferenciranje).

Tako je leksemu sat poželjno upotrebljavati u dva terminološka značenja (a. sprava za merenje vremena i b. 60-minutni vremenski odsečak), a leksemu čas u svima ostalim, inače veoma brojnim, značenjima. Među njima su i dva terminoloљka, u sintagmama školski čas i policijski čas, pri čemu se atribut školski u prvoj sintagmi može, bez nesporazuma, izostaviti. Leksema čas u značenju 60 minuta može se dopustiti u administrativnom stilu, kojem i pripada saopљtavanje tačnog vremena posle 12 sati, dakle onih između 13 i 24, gde su časovi, makar bili manje ekonomično rešenje, u češćoj upotrebi nego sati.

Obrazloženje

2.1. Obe reči, i čas i sat, potpuno legitimno žive u srpskom jezičkom standardu, pri čemu je značenjsko polje reči čas mnogo šire, isključivo vremensko, sa značenjima koja obično nisu precizno određena. Naprotiv, ona su neodređena i razuđena, ali u apstraktnom, (isključivo) vremenskom smeru.

2.2. Reč sat stara je pozajmljenica, potpuno uklopljena u srpski jezički sistem, i standardni i supstandardni, dok reč čas pripada sveslovenskom leksičkom korpusu, ali je njeno značenjsko polje suviše rasuto, te stoga ona nije podesna za potpuno razgovetno, (gotovo) jednoznačno terminološko određenje. Reč sat sasvim je podesna za dva terminološka značenja: a. sprava za merenje vremena, često s atributima ručni/džepni/zidni (u množini satovi), gde joj je manje podesan konkurent časovnik, inače knjiška tvorevina, i b. najvažnija svakodnevna vremenska jedinica, potpuno određenog značenja, jedinica koja traje 60 minuta i završava se u trenutku kada istekne 60. minut (u množini sati).

2.3. Reč čas takođe se javlja u terminološkim značenjima, naročito u sintagmama školski čas (obično 45 minuta) i policijski čas (više sati, obično noćnih, gde je nezamenjiva), dok kao zamena za sat (u značenju 60-minutne vremenske jedinice) – pripada administrativnom stilu, naročito u svečanom saopštavanju vremena posle 12 sati (npr. 13 časova, 24 časa), dakle u knjiškom načinu izražavanja. Ni tu nije naročito podesna, ali jeste podnošljiva, dok je u kolokvijalnom stilu zapravo isključena (Koliko je sati? – Pet [je sati] i deset [minuta], a ne Koliko je časova? – Pet [je časova] i deset [minuta]!).

2.4. Značenjsko polje lekseme čas – koja u različitim slovenskim jezicima ima različita značenja – preopterećeno je raznolikim (istosmernim, apstraktnim) vremenskim (ne)određenjima:

a) vremenska jedinica neodređenog trajanja = tren(utak), momen(a)t (npr. U prvi nas čas ne prepoznaše);

b) vreme, doba uopšte (npr. kasni časovi, večernji časovi);

v) vreme određeno za kakav rad ili provod (npr. Časove odmora obično provodim kod kuće; Časovi muzike mnogo joj prijaju);

g) u brojnim frazemama (izrazima) leksema čas nema značenje 60 minuta: čas odluke, pravi čas, samrtni čas, svaki čas, (u) zao čas, itd.;

d) vremenska jedinica školske nastave, koja obično traje 45 minuta, često nešto manje, ređe nešto više (Danas smo gubili dva časa);

đ) u sintagmi policijski čas "sadrži se", kao što smo rekli, više sati, obično noćnih, od pada mraka do zore.

2.5. Čas je, kao što je rečeno, sveslovenska reč: u slovenačkom, češkom i slovačkom jeziku osnovno značenje ove reči jeste vreme. U ruskom je osnovno značenje 60 minuta, i mi smo ovo značenje preuzeli od Rusa, ali se ono u stvarnom govoru javnog života nikada nije potvrdilo. Štaviše, ono je ostalo isključivo u administrativnom stilu, u njegovom najknjiškijem sloju, kao što i saopštavanje (tačnog) vremena posle podneva, posle 12 sati, pripada najknjiškijem sloju administrativnog stila, pa i mišljenja. U kolokvijalnom stilu vreme se "prirodno" broji do 12 sati, dakle samo do podneva, posle čega se ponovo kreće od broja 1 pa nadalje – do 12 sati noću. Osim toga, i brojčanici sprava za merenje vremena obično imaju 12 podeljaka.

2.6. Vuk Karadžić u svome Srpskom rječniku (1818. i 1852. godine) u značenju 60 minuta ima samo sat, dok mu čas znači isključivo trenutak, tačka u vremenu, s primerima: za čas, za jedan čas, časom, čas prije i maločas. I time se potvrđuje saznanje da je sat starija pozajmljenica, i to narodna, a čas u 60-minutnom značenju – novija, i to knjiška. U vezi s tim Vuk Karadžić polemisao je s Vasilijem Lazićem, koji je u listu "Podunavka", godine 1845, objavio članak O čistoti i pravilnosti jezika srbskoga, gde na stranici 113b piše: "Saat ili sahat je turski, a srbski čas." Vuk je u radu Pisma o srpskom pravopisu, u Beču, 1845, na stranici 46, na to jasno i kategorično reagovao: "Čas nije sahat nego samo njeko vrlo malo vrijeme. [...] Samo za one riječi može g. Lazić, i svaki drugi, po pravdi kazati da su srpske ili srpski to i to da znače, koje narod naš u jeziku svome zaista ima i u onome istome značenju govori, a ko god to kaže za riječi, kojijeh u srpskome narodnom jeziku ili nema nikako ili drugo što znače, onaj na sramotu svoju čitatelje vara i jezik naš zamršuje i kvari."

2.7. Semantičko polje reči sat znatno je uže i svodi se obično na ova dva značenja:

a) sprava za merenje vremena (Kupio sam ručni sat japanske marke "Seiko");

b) dvadesetčetvrti deo dana, tj. 60 minuta (Koliko je sati? – Dva i petnaest; Koliko je trajala predstava? – Više od tri sata. Itd.).

Istina, ponekad se, ali retko, za značenje a) upotrebljava sinonim časovnik, iz kojega se izvodi majstor za popravke, tj. časovničar (u kolokvijalnom stilu sajdžija umesto izvornog oblika sahatdžija, u kojem je fonema h zamenjena fonemom j, a ispala je sekvenca at). Ni časovničar ni sajdžija nisu naročito srećna rešenja, ali nam jedino ona stoje na raspolaganju. Međutim, mada časovničar popravlja samo satni mehanizam, nikad se nije ni pomišljalo na to da se tome mehanizmu pridruži atribut časovnički. (Najzad, o mogućim, boljim, rešenjima, usklađenim s "privilegovanim" satom [kao "vrememerom"], kao što bi npr. mogli biti satar ili sat[ov]ničar, nikad se nije razmišljalo.)

2.8. Reč sat primili smo posredstvom Turaka, ali je ona arapskog porekla, poput nekih drugih reči, kao što su npr. kafa, alat, džep, alkohol, kusur, neizostavnih u srpskome jezičkom standardu.

2.9. "Lepoti" i "čistoti", tj. delotvornosti, srpskoga jezičkog standarda nimalo ne smeta reč sat, koja je u naš jezik savršeno uklopljena – i fonološki, i morfološki, i sintaksički. Reč sat nije ni bolja ni gora od tolikih drugih, domaćih ili pozajmljenih, makar joj očit kvalitet bio u tome što je kratka poput niza drugih: čas, rat, pad, rad, pak, lak, mak, itd. Ona pripada živom narodnom i standardnom govoru širom Srbije, Crne Gore i (Republike) Srpske, kao i u drugim krajevima u bivšoj SFRJ i svetu gde žive govorioci srpskoga jezika.

2.10. Reč čas, naravno, krepko živi u većini drugih značenja, a pribegavanje leksemi sat u dva važna značenja ne podrazumeva da se složenice jednočasovni, petočasovni, osmočasovni itd. moraju automatski zamenjivati složenicama jednosatni, petosatni, osmosatni itd., niti pak da se drugi deo polusloženice kilovat-čas mora zameniti. A kad su posredi frazemske sintagme u dobar čas, u zao čas, u pravi čas, leksema čas u njima jeste nezamenjiva. (Ne može se npr. reći: Stigao je u [dobar, zao ili pravi] sat.)

* * *

3. Ni na treće pitanje, u vezi s nazivima jezika jevrejskog naroda, jevrejski/hebrejski/ivrit, nije moguće govoriti u sasvim jednoznačnim kategorijama, niti je moguće na to pitanje odgovoriti kratko i odsečno.

3.0. Oba prideva, jevrejski i hebrejski, legitimno koegzistiraju u srpskome jezičkom standardu, ali se samo hebrejski dosad vezivao za jezik. Vezivao se prvenstveno u značenju – jezik starih Jevreja, kojim su pisani Stari zav(j)et, Talmud i drugi jevrejski verski spisi, a ređe se javljao u značenju vezanom za religiju (judaizam) i kulturu jevrejskog naroda. Ti spisi i njihova bogoslužbena upotreba kroz vekove omogućili su da se još u prošlom stoleću javi pokret za oživljavanje mrtvog jezika. Taj pokret imao je uspeha: oživeli jezik uspostavljen je kao službeni jezik jevrejskog naroda u njegovoj novoj (obnovljenoj) državi, nazvanoj Izrael, osnovanoj posle Drugoga svetskog rata.

Mada je posredi jezik koji nije imao prirodnog razvoja, drevni hebrejski i savremeni hebrejski jezik jedan su entitet (jedno biće), jedan jezički sistem, i u lingvističkom i u sociolingvističkom smislu. Istina, potonji je obogaćen nizom inovacija primerenih savremenom životu i potrebama nacije, naroda i države Izrael. Međutim, nije bilo niti ima razloga da eventualnom upotrebom sintagme jevrejski jezik uspostavljamo dvojezičnost koje nema, jer se i u Izraelu pod izrazom ivrit razume i odumrlo i oživelo jezičko biće, razume se, dakle, jedan jezik. Tome biću i u srpskome jezičkom standardu pripada jedan naziv – hebrejski jezik.

Pridev jevrejski ostaje na svome mestu (na svojim mestima) – u spoju sa svime drugim što se odnosi na jevrejski narod, njegovu istoriju i kulturu, moć i uticaj u savremenoj svetskoj privredi i trgovini, nauci i politici, uključujući ponekad i veru i državu, pa i jezik (npr. judaizam je uobičajeni naziv za jevrejsku religiju; Japan i Izrael zvanični su nazivi dveju savremenih država, ali se prva ponekad naziva Zemljom izlazećeg sunca, a druga Jevrejskom državom; hebrejski je ne samo drevni jevrejski jezik nego i savremeni službeni jezik u Izraelu).

Što se tiče izvornog oblika ivrit, on nam kao termin nije potreban, jer ne označava ništa što ne bi bilo iskazano izrazom hebrejski (jezik). To ne znači da pisci i putopisci nemaju pravo da ga upotrebe kao stilski obeležen sinonim, za postizanje lokalnog kolorita, onako kao što ponekad kažemo kastiljanski (za španski jezik) ili farsi (za persijski).

Obrazloženje

3.1. Pridevi hebrejski i jevrejski istoga su porekla (od grčkog Χεβραιος, ali su u naš jezik stigli različitim putevima i s različitim značenjem. Njihov međusobni odnos sličan je odnosu između prideva betlehemski i vitlejemski, od kojih prvonavedeni nema potvrde u srpskome književnom jeziku, a kamoli u jezičkom standardu. Međutim, pridev hebrejski odavno je primljen učenim putem, preko nemačkog hebrdisch, da označava prvenstveno jezik kojim su pisani Stari zav(j)et, Talmud i drugi verski spisi starih Jevreja, a ređe se upotrebljava za njihovu religiju i kulturu. Oblik jevrejski došao je usmenim putem sa srednjogrčkim izgovorom (bez h i sa v umesto b); upotrebljava se kao etnički pridev prema imenicama Jevrej(in), Jevrejka. Kao naziv jezika nije upotrebljavan, budući da su Jevreji donedavno govorili ili jezicima zemalja u kojima su živeli ili jidišom (jevrejskonemačkim), odnosno ladinom (jevrejskošpanskim). Ipak, u naše vreme situacija se izmenila. Jidiš i ladino praktično su izumrli, a među Jevrejima javio se pokret za oživljavanje mrtvog hebrejskog (još od početka XIX veka, a pogotovu po doseljavanju cionista u Palestinu), i on je danas državni i govorni jezik u Izraelu.

3.2. O ustaljenosti termina hebrejski u našoj lingvističkoj literaturi svedoče, između ostalog, Mala enciklopedija Prosvete (pod odrednicom Jevreji), Kembrička enciklopedija jezika Dejvida Kristala (Nolit, Beograd 1997: "Indeks jezika" na str. 455 pokazuje da se termin hebrejski javlja na tridesetak mesta u knjizi, dok nema termina jevrejski niti ivrit) ili studija Ranka Bugarskog Jezici (III izdanje Beograd 1997: vidi posebno na str. 18 i 72–73). U prilog obliku hebrejski govore i izvedeni termini hebraizam (pozajmljenica iz hebrejskog jezika, a u drugom značenju versko, moralno ili filozofsko učenje starih Jevreja), hebraista (stručnjak za hebrejski jezik ili kulturu), hebraistika, hebraistički. Rečnici nam u ovom pogledu, nažalost, nisu od velike pomoći jer rečnik Matice srpske, dovršen pre više od dvadeset godina, definiše hebrejski kao pridev "koji se odnosi na Hebreje, jevrejski, židovski" a lik Hebreji daje kao sinonim za oblike Jevreji ili Židovi, što može delimično važiti za upotrebu u Hrvatskoj, ali nikako u Srbiji, Crnoj Gori i Srpskoj. Vujaklijin Leksikon stranih reči i izraza (Beograd 1991. godine) nema odrednica hebrejski i jevrejski, a ima ivrit, s definicijom "modernizovani hebrejski jezik, službeni jezik u Izraelu".

3.3. Nepostojanje oblika Hebrej(i/n) u Srbiji, Crnoj Gori i Srpskoj nije smetnja za upotrebu prideva hebrejski. Naime, bez obzira na svoje naknadno "vaskrsavanje" posle viševekovne pauze, hebrejski se i danas, zbog nedovoljno živih komunikacija s Izraelom, shvata pretežno kao mrtav ili bar kao klasični jezik (npr. na bogoslovskim fakultetima, gde se izučava naporedo s grčkim, latinskim i staroslovenskim). Za mrtve jezike, podudarnost između njihovog naziva (lingvonima) i imena naroda (etnonima) nije neophodan kanon. Primera radi, jezik kojim su govorili stari Rimljani nazivamo latinski; stare Grke često nazivamo Helenima (Jelinima), ali se pridev helenski (jelinski) gotovo nikada ne primenjuje na jezik; najzad, lingvonimu sanskrit ne odgovara ime naroda.

3.4. Za izraz ivrit treba uočiti da je po vrsti reči imenica. Imenički nazivi obično postoje samo za mali broj egzotičnih jezika, npr. urdu, afrikans, svahili, dok inače veliku većinu jezika označavamo pridevskim nazivima na -ski. Ti nazivi se redovno upotrebljavaju i kao imenica (npr. Ruski je lep jezik; To je prevod s francuskog na srpski), dok obrnuto nije moguće. Ako bi se ivrit redovno upotrebljavao, bilo bi neophodno skovati i naziv ivritski (up. sanskrit – sanskritski). Ali, kako je gore rečeno, ne bi trebalo da ivrit ima terminološki status u srpskom jeziku, jer, pored naziva hebrejski, upotreba i drugog naziva istog jezika mogla bi izazivati samo zabunu.

3.5. U jeziku srpske književnosti, kao i u supstandardnom jezičkom izrazu, ponekad se sreću i turcizmi Čifutin/Čivutin, čifutski/čivutski. Oni danas imaju pejorativnu konotaciju, vrlo retko se javljaju u savremenom jeziku, i kao izrazito supstandardne lekseme ne dolaze u obzir za lingvističku terminologiju.

Izrazi Židov i židovski postoje, naporedo s drugima, i u drugim slovenskim jezicima (ruskom, poljskom, bugarskom i dr.). Mada su etimološki vezani za jevrejsku religiju (judaizam), ili baš zato, oni se u rečnicima pojedinih slovenskih jezika označavaju kao zastareli ili pogrdni (pejorativni). U hrvatskom jezičkom standardu ti su nazivi normativni, dok se nazivi Jevreji i jevrejski žigošu kao srbizmi. Nazivi Židov i židovski u srpskom jeziku, književnom i supstandardnom, retka su pojava, vezana za publikacije iz razdoblja srpsko-hrvatske standardnojezičke simbioze, koju je obeležavala upotreba naziva srpskohrvatski jezik. Navodimo ih kao svedočanstvo o slojevitosti jezičkog fenomena, koji nudi dosta posla za standardizaciju.

3.6. Kad su posredi Jevreji, ni u našim ni u drugim slovenskim i neslovenskim jezicima nema sklada među nazivima pripadnika naroda, njihove države i jezika (srp. Jevrej([i/n]; Izrael, hebrejski; rus. evreй[i]; Izrailь, ivrit; polj. Zyd[zi] i Hebrajczy[k/ci], posebno za današnje i za stare Jevreje, Izrael, hebrajski; engl. Jenj[s], Israel, Hebrenj; nem. Jude[n], Israel, hebrdisch; fr. Juif[s], Israel, hйbreu. Sklad među takvim odrednicama privilegija je srećnijih naroda, prvenstveno u Evropi (Francuz[i], Francuska, francuski; Mađar[i], Mađarska, mađarski; Polja[k/ci], Poljska, poljski; Rus[i], Rusija, ruski).

U srpskom književnom jeziku, do obnove države Izrael, upotrebljavao se oblik Izrailj (sa i i lj), overen i u knjizi kakva je Novi zavjet, objavljen prvi put, u prevodu Vuka Karadžića, 1847. godine. Međutim, u savremenom jezičkom standardu učvrstio se zapadnoevropski oblik Izrael, dok oblik Izrailj ostaje u Svetom pismu kao svedočanstvo o tome da književni jezik i standardni jezik ne moraju biti podudarni ni kad je reč o pozajmljenicama iz klasičnih jezika (Jelini/Heleni, Omir/Homer, klir/kler, simvol/simbol i mnogi drugi slični parovi). Neke od tih dubleta mogle su se izbeći da je bilo pravovremene brige o standardizaciji književnog jezika. Naknadno ispravljanje teži je posao, koji ne mora uvek dati najbolje rezultate, jer nije lako lomiti jezičke navike ni onda kad je to poželjno i opravdano.

Pluralizam naziva vezanih za Jevreje sličan je mnoštvu naziva vezanih za Srbe, njihove države i njihov jezik. Nije teško dokazati da su srpski jezik preuzeli i drugi, menjajući mu naziv ili mu dodajući svoj, uz nastojanje da se vlastitim modelom standardizacije postignu i radikalni izvanjezički ciljevi. Nije teško dokazati ni to da su se mnogi Srbi, i silom i milom, pretopili u druge narode, ili su se denominirali, što je povezano s preveravanjem, ideološkim omamljivanjem, gubljenjem jezika ili države. Pretopili su se i denominirali i mnogi Jevreji, ali je verska samozaštita mnogih od njih doprinela očuvanju svesti o narodnoj pripadnosti i omogućila obnovu i jezika i države kad se za to ukazala prilika. Nazivi država na današnjem govornom prostoru srpskog jezika (SR Jugoslavija, Republika Srbija, Republika Crna Gora, Republika Srpska, pa i Bosna i Hercegovina, čiji je drugi entitet dobio naziv Federacija Bosna i Hercegovina, s nosećim svojim delom koji je istovetan s nazivom međunarodno priznate celine) – nude razloge za sociolingvističku zabrinutost, koju ni naknadna standardizacija (tj. restandardizacija) neće moći lako otkloniti.

* * *

Suprotno nekim očekivanjima koja polaze od drukčijih pretpostavki, standardizacijom se ništa ne zabranjuje niti ukida, a još se manje "spaljuje" ono što postoji u ljudskim glavama i njihovim jezičkim tvorevinama, zapamćenim u knjigama, časopisima i novinama, na celuloidnim trakama, disketama i kompaktnim diskovima. Njome se samo utvrđuje odgovarajući raspored jezičkih jedinica u javnoj upotrebi, osobito onoj kojoj se pridružuju pridevi zvanična, službena (upotreba jezika). Zabranama bi se mogli postizati slabiji učinci nego argumentovanim preporukama, jer ogrešenje o jezičke norme, za razliku od kršenja zakonskih, ne povlači sankcije. Međutim, osobe koje se odlikuju poznavanjem i poštovanjem jezičkih normi mogle bi, u boljim društvenim prilikama, sticati više javnog ugleda i drugih pogodnosti, kao, uostalom, i drugde, naročito u razvijenijem svetu.

* * *

Odgovore su pripremili Branislav Brborić i Ivan Klajn, članovi Odbora za standardizaciju srpskog jezika, i Predrag Piper, član Komisije za sintaksu.

* * *

Predlog odluke prihvaćen je na sednici Komisije za odnose s javnošću i rešavanje neodložnih pitanja 13. februara 1998. godine. Odluka će biti upućena članovima Odbora za standardizaciju srpskog jezika i osnivačima Odbora. Objaviće je časopis Jezik danas, u skladu s Poslovnikom Odbora.

// Projekat Rastko / Filologija i lingvistika //
[ Promena pisma | Pretraga | Mapa Projekta | Kontakt | Pomoć ]