Velibor V. Džomić: Golgota Mitropolita Crnogorsko-primorskog Joanikija

Mitropolija Cetinjska u Drugom svjetskom ratu

Crna Gora bila je 1941. godine okupirana od strane italijanske vojske. Prvih dana okupatorske vlasti nijesu preduzimale naročite mjere prema narodu i sveštenstvu u Crnoj Gori. Izdata je bila naredba da se svi vojnici koji su se 17. aprila 1941. zatekli na vojnoj dužnosti smatraju ratnim zarobljenicima, i imaju bita internirani. Zauzimanjem Njegovog Visokopreosveštenstva Mitropolita crnogorsko-primorskog g. Joanikija svi su ovi vojnici i oficiri pušteni na slobodu i nijesu internirani.

U Crnu Goru je stigao veliki broj izbjeglica i Njegovo Visokopreosveštenstvo Mitropolit je pokrenuo akciju prikupljanja priloga za izbjeglice koja je, kraj sve materijalne bijede, koja je vladala u Crnoj Gori, pokazala dobre rezultate.

Okupator je nešto kasnije bio pokušao pridobiti narodne mase za stvaranje tzv. samostalne Crne Gore ali bez uspjeha te je otpočeo sa terorom.

Protiv ovog terora je Njegovo Visokopreosveštenstvo mitropolit protestvovao kod komandanta okupatorskih trupa, koji je poslije toga lično došao Njegovom V. Preosveštenstvu, izjavio žaljenje i molio za izvinjenje u ime svoje i vojnika koji su nedjela izvršili. (Izvještaj sveštenika Blaža Markovića, tužioca C. S. na Cetinju - Sin. br. 579/zap. 31. iz 1941).

U mjesecu julu 1941. godine vojnici italijanske okupacione sile znatno su oštetili eparhijsku zgradu. Tom prilikom su uništili taj inventar i veći deo arhive, zatim su vojne vlasti zauzele zgradu za svoje potrebe i držale je sve do kapitulacije Italije. Na ime kirije za zgradu plaćeno je Eparhijskom upravnom odboru prvo po 3.000, a kasnije po 5.000 italijanskih lira mjesečno. Ova je suma dijeljena svešteničkim siročadima čiji su očevi izginuli i svešteničkim porodicama čiji su hranioci internirani zatim izbjeglicama i ostaloj sirotinji.

Od jula 1941. pa sve do oslobođenja u Crnoj Gori je stalno trajala revolucija. Mnogi su manastiri i crkve oštećeni i opljačkani. U toku borbi spaljeni su konaci manastira Reževića, Gradišta, Župe, Bijele i Pive. Crkve i konaci manastira Ždrebaonika bili su porušeni od artiljerije ali je crkva kasnije popravljena, tako da je u njoj omogućeno vršenje sv. službe Božije. Manastir Morački je oštećen od bombardovanja a manastir Ostroški je isto tako pretrpeo dosta štete prilikom borbi.

Bilo je vremenskih perioda kad Njegovo V. Preosveštenstvo Mitropolit nije imao veze ni sa kim van Cetinja a pogotovu sa udaljenijim krajevima eparhije (Izveštaj E. U. odbora na Cetinju br. 20 od 2. februara 1944. g)...

Pošto su srezovi Pljevaljski i Prijepoljski eparhije dabrobosanske bili okupirali Italijani, Sveti arhijerejski Sinod je umolio Njegovo VPreosveštenstvo da preuzme administriranje ovih namjesništava (zap. br. 551 iz 1942.).

Sveti Arhijerejski Sinod sada ne raspolaže sa više podataka o stanju u Crnoj Gori za vrijeme rata, pošto su akta izgubljena.

Poslije oslobođenja nije se dugo ništa znalo o eparhiji Crnogorsko-primorskoj i o Njegovom VPreosveštenstvu g. Mitropolitu Joanikiju. Pronosili su se glasovi da je gospodin Mitropolit odveden od strane Njemaca i čak da je poginuo. Sveti Arhijerejski Sinod se povodom toga obratio AVNOJ-u i umolio za izvještaj o Njegovom VPreosveštenstvu (br. 188/zap. 69 iz 1945).

Marta mjeseca pošta na Cetinju vratila je akt Svetog Arhijerejskog Sinoda br. 1672/44 upućen na adresu Njegovog VPreosveštenstva Mitropolita g. Joanikija sa oznakom "Adresat otputovao sa Nemcima". Posle toga Sveti Arhijerejski Sinod je zatražio od Crkvenog suda na Cetinju izvještaj o Njegovom VPreosveštenstvu kao i o arhijerejskom zamjeniku i zašto se ovaj nikako ne javlja (zap. br. 120 iz 1945.).

Pošto se o sudbini Njegovog VPreosveštenstva g. Joanikija nije ništa znalo, a da bi se crkveno-vjerski poslovi eparhije Crnogorsko-primorske normalizovale Sveti Arhijerejski Sinod je na sjednici svojoj od 4. aprila/22. marta 1945. pod br. 572/zap. 145 odredio za administratora te eparhije Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolita skopskog g. Josifa.

Pošto su se o Njegovom VPreosveštenstvu Mitropolitu Crnogorsko-primorskom Joanikiju počele kasnije pronositi po Beogradu razne verzije, Sveti Arhijerejski Sinod je pod br. 359/zap. 321 od 6. juna ponovo molio Ministarstvo unutrašnjih poslova za izvještaj o Njegovom VPreosveštenstvu Mitropolitu. Po nalogu Njegovog VPreosveštenstva Mitropolita g. Josifa posjetili su 11. juna 1945. Ministra unutrašnjih poslova DFJ g. Vladu Zečevića, protojerej Ivan Kaluđerović i g. Dušan Dožić izvestili ga da je Patrijaršija sa privatne strane saznala da je Njegovo Preosveštenstvo Mitropolit Crnogorsko-primorski g. Joanikije 10. juna doveden iz Zagreba u Beograd i da se nalazi u zatvoru.

Istovremeno su u ime Crkve umolili da se o gospodinu Mitropolitu povede računa na taj način što bi bio smješten u jednom od manastira i što bi mu se dozvolilo primanje paketa od Patrijaršije.

Kada je objavljena odluka o amnestiji Sveti Arhijerejski Sinod je aktom br. 990 iz 1945. zamolio Vjersku komisiju da preko Ministarstva unutrašnjih poslova sazna i Svetom Arhijerejskom Sinodu dostavi izvještaj o tome šta je sa Njegovim VPreosveštenstvom Mitropolitom g. Joanikijem i da li je odluka o amnestiji obuhvatila i Njegovo VPreosveštenstvo.

Ni na jedan akt kojim se sveti Arhijerejski Sinod interesovao za Njegovo VPreosveštenstvo g. Joanikija nije primljen nikakav odgovor.

Prvi izvještaj protojereja Nikole Markovića, člana Crkvenog suda na Cetinju Svetom Arhijerejskom Sinodu datiran je 15. avgusta 1945. Prema tome izvještaju, Cetinje je oslobođeno 13. novembra 1944. Uoči toga dana Njegovo Preosveštenstvo Mitropolit g. Joanikije sa nekoliko mjesnih sveštenika i činovnika crkvenog suda napustio je rezidenciju i otputovao u pravcu Podgorice i Skadarskog jezera. Tu mu se pridružilo još 50 sveštenika i početkom decembra pošli su, preko Sandžaka za Bosnu.

Dolaskom N. O. vojske izdata je naredba da se svi činovnici u Crnoj Gori stavljaju na raspoloženje. Ova je naredba obuhvatila i crkvene službenike. Državna vlast je učinila veliki razmeštaj sveštenstva oba reda, a sveštenike koji su zadržani na ranijim mjestima, utvrdila je svojim dekretima i pozvala na dužnost.

Narodnooslobodilačka vojska ušla je u oblast crkve preko vjerske komisije koja se pojavila kao organ Crnogorskog antifašističkog vjeća narodnog oslobođenja. U vjersku komisiju su ušle sve tri vjeroispovijesti. Od pravoslavnih u njoj stalno zasijedaju protojerej Jovan Radović, kao predsjednik i sveštenik Đorđe Kalezić, kao sekretar Komisije. Komisija je zaposjela Mitropolitov stan, a njegov kabinet je uzela za kancelariju.

Na poziv Vjerske komisije 14. i 15. juna 1945. godine održana je u Nikšiću sveštenička skupština na kojoj je prisustvovalo 78 sveštenih lica. Skupština je dostavila Svetom Arhijerejskom sinodu rezoluciju u kojoj se traži:

1) da se Pravoslavna crkva u Jugoslaviji organizuje tako da budu ravnopravni svi pravoslavni bez obzira na nacionalnu pripadnost,

2) da ne može primati za administratora crnogorsko-primorske eparhije Mitropolita srpskog G. Josifa zbog njegovog tobož protivnarodnog rada i zbog toga što smatra da im je on nametnut, nego traži za administratora Episkopa timočkog G. Emilijana,

3) da pošto stvarno ne postoji arhijerejski zamenik ni Crkveni sud u eparhiji Crnogorsko-primorskoj sveštenstvo osniva svoje privremeno svešteničko udruženje koje će predložiti arhijerejskog zamenika da on u sporazumu sa administratorom, ukoliko tu bude Episkop Emilijan, oživi crkveni život u Crnoj Gori i uspostavi iskrene odnose tamošnjim državnim vlastima,

4) da svešteničko udruženje preuzme inicijativu za savez svešteničke skupštine svih pravoslavnih sveštenika u Jugoslaviji radi osnivanja centralnog svešteničkog udruženja sa zadatkom da hitno reguliše položaj pravoslavne crkve u našoj zemlji i odnose Federativne Jugoslavije i naše pravoslavne Crkve, pošto to nije učinio današnji Sveti Sinod pravoslavne Crkve i da takvo držanje Svetog Sinoda ne odgovara i interesima i sv. Crkve.

5) da se izvede demokratsko crkveno udruženje tako da se izmijeni Zakon i Ustav Srpske Pravoslavne Crkve kako bi se dalo pravo narodu i sveštenstvu da direktno učestvuju u izboru svih crkvenih predstavnika.

Sprovodeći ovu rezoluciju predsjednik svešteničkog udruženja Petar Kapičić umolio je Sveti Sinod da sprovede u život odluke donijete ovom rezolucijom i izjavio da će Sveštenička uprava preuzeti upravu crkve do dolaska administratora i određivanja arhijerejskog zamjenika za koga predlaže člana Crkvenog suda u penziji Milana Mihailovića, a dotle da se prepiska sa eparhijom Crnogorsko-primorskom vrši preko uprave sveštenstva. Pod br. 1288 od 1. avgusta 1945. upućen je od Predsjedništva Svetog Arhijerejskog Sinoda telegram proti Nikoli Markoviću na Cetinju i pitanje, je li zgodno i kada da Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolit g. Josif učini kanonsku posjetu Cetinju. Istovremeno je od Ministarstva za Crnu Goru traženo odobrenje da Njegovo Preosveštenstvo Mitropolit g. Josif može otputovati na Cetinje.

Protojerej Nikola Marković je od vjerske komisije na Cetinju dobio pismenu instrukciju: "Odgovor na Vašu depešu br. 1288 od 4. avgusta 1945. koju ste primili iz Beograda treba da bude: "Svetom Arhijerejskom Sinodu Beograd. Predlažemo da se pridržavate rezolucije sveštenstva crnogorskog donešene u gradu Nikšiću 15. juna t. g. i mi ostajemo dosledni njenim zaključcima". Prednje vam dostavljamo radi znanja i upravljanja. Sekretar, svešt. Đ. Kalezić".

Tako je put Njegovog VPreosveštenstva Mitropolita G. Josifa u Crnu Goru onemogućen 10. decembra 1945. godine članovi Svetog Arhijerejskog Sinoda konferisali su sa Ministrom unutrašnjih dela Vladom Zečevićem pored ostalog i po pitanju neredovnog crkvenog stanja u Crnoj Gori. U vezi sa tim razgovorom odlučeno je da se jednom prestavkom zamoli savezna vlada da se intervencijom državnih vlasti suzbije samovolja sveštenika u Crnoj Gori, uvede redovno stanje i omogući uspostava i funkcija zakonitih vlasti Srpske Pravoslavne Crkve obzirom na zakonsku činjenicu da je Srpska Pravoslavna Crkva jedna i nerazdeljiva kako u našoj zemlji tako i van teritorije naše zemlje na koje se njena kanonska jurisdikcija proteže (b. 2401) zap. 551 i 1945.

Kampanja Uprave svešteničkog udruženja i vjerske komisije nije prestala ni poslije objavljivanja ostavke Njegovog VPreosveštenstva Mitropolita g. Josifa na administratorstvo i odluke Svetog Arhijerejskog Sinoda iz rezoluciji sveštenstva donesenoj u Nikšiću.

Da bi se ova kampanja suzbila Crkveni sud na Cetinju tražio je izjašnjavanje sveštenstva: poštuje li odluke Svetog Arhijerejskog Sinoda i hoće li izvršavati naređenja Crkvenog suda. Poziv suda nije došao do svih sveštenika, jer se u namjesništvima nalaze sveštenici koje je namestila vjerska komisija i koji sabotiraju rad Crkvenog suda i sudska naređenja ne saopštavaju sveštenstvu. Izvjesni sveštenici nijesu primili poziv, a oni koji jesu ne smiju dati glasa od sebe, jer se boje represalija vjerske komisije kao državne ustanove, ovo tim pre što u Crnoj Gori sveštenici primaju od države 2.000 dinara mjesečno pomoći...

Ipak uprkos svih teškoća Crkveni sud je uspio da organizuje posao i danas ima punu vezu sa svim arhijerejskim namjesnicima sem sa Kolašinskim. Sva namjesništva vode korespondenciju sa Crkvenim sudom i poslovi s obzirom na današnjicu i teške posledice rata dosta normalno teku. Sa Kolašinom nije uspostavljena veza jer je prota Simonović opozicija.

Vjerska komisija još jednako ignoriše postojanje i rad Crkvenog suda. Neće da održava službenu vezu. Odbija prijem zvaničnih akata, pa čak i onih akata koje je Crkveni sud preko nje uputio Ministarstvu prosvete po izričnom nalogu svoga Ministarstva. Tako komisija shvaća svoju dužnost u pitanju koordinacije između Crkve i Države. To veliko djejstvo ima na svešteničko udruženje, koje još jednako sabotira rad suda.

Na predlog protojereja Nikole Markovića Njegovo VPreosv. Mitropolit skopski G. Josif, kao administrator eparhije Crnogorsko-primorske uputio je predsjedniku vlade Narodne republike Crne Gore apel da se Vjerska komisija ne miješa u unutrašnje poslove Crkve i da državna vlast objavi narodu i sveštenstvu da je za crkvena pitanja nadležan Sveti Arhijerejski Sinod i Crkveni sud (br. 766/zap. 6 iz 1946.).

Docnije je Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolit g. Josif objavio preko "Glasnika" poziv svemu sveštenstvu Crne Gore da se ima pokoravati naredbama zakonitih crkvenih vlasti i izjasniti se ostaje li uz Crkvu ili ne. Ovo je uglavnom imalo dobrih posledica Sem neznatnog broja samovoljaca sveštenstvo je poziv prihvatilo i uz Crkvu ostalo. Dolaskom u zemlju Njegove Svetosti patrijarha g. Gavrila Njegovo VPreosveštenstvo Mitropolit G. Josif dao je u Sinodu ponovo ostavku na administraciju ove Eparhije što je takođe pobudilo crnogorsko sveštenstvo na povraćaj zakonitom redu.

(Ovaj tekst predstavlja dio Izvještaja Svetog Arhijerejskog Sinoda Svetom ARHIJEREJSKOM SABORU SPC O RADU OD 1941. DO 1947. GODINE)

Poslanice, besjede, raspisi, tekstovi i dokumenti - godina 1941 >>