Pećka patrijaršija:
Crkva Bogorodice Odigitrije

Hram posvećen Bogorodici Odigitriji sagrađen je oko1330. godine po nalogu pećkog arhiepiskopa i uglednog književnika Danila II. Podignug je sajužne strane matične crkve Svetih Apostola i predstavlja pandan Svetom Dimitriju. Svojom arhitekturom razlikuje se zadužbine arhiepiskopa Nikodima. Bogorodičin hram ima osnovu razvijenog upisanog krsta, pa stoga osmostranu kupolu nose slobodni stupci. Kako bi odgovarala dotada već podignutim zdanjima, crkva Bogorodice se svojom spoljašnjošću ne ističe posebno u okviru crkvene celine: zidovi od kamena i opeke su malterisani i potom ukrašeni ornamentalnom slikanom dekoracijom koja je dosta propala, ali se još uvek razaznaju ornamentalni frizovi, rozete i krstovi. Kupola je nešto niža i šira u osnovi nego što je u to doba bio običaj. U unutrašnjosti slobodni stupci dele hram po uzdužnoj osi na tri dela, te obrazuju tri celine.

Crkve Bogorodice, Ktitorski portret arhiepiskopa Danila II sa prorokom Danilom, četvrta decenija XIV v.

Lepi dvodelni prozor - bifora - u gotičkom stilu na istočnoj strani crkve verovatno je naknadno postavljen, ali svakako ubrzo posle gradnje. Nezavisno od toga i on se, kao i druga gotička bifora na južnoj fasadi, skladno uklapa u arhitektonsku celinu.

U severo-zapadnom uglu crkve nalazi se veliki sarkofag od ružičastog mermera, u kome su počivale mošti ktitora - arhiepiskopa Danila II. Na prednjoj, najvidljivijoj strani poklopca sarkofaga isklesana je u sredini, pod slepom arkadicom, predstava Priugotovljenog prestola, koja simbolizuje drugi Hristov dolazak i suđenje na Strašnom sudu. U drugim slepim arkadicama na poklopcu i na samom sarkofagu prikazani su krstovi na stepenastim postoljima.

Crkva Bogorodice, prozor na apsidi, sredina XIV veka, (po A. Deroku)

Od starog ikonostasa malo je ostalo - tek dva stubića sa krajeva. Po njima se, ipak, može suditi da po lepoti nije zaostajao za onim u crkvi svetog Dimitrija. Ikone na ovom ikonostasu su savremen rad.

Uz ikonostas sa leve strane u jednom drvenom kovčegu iz XIX veka čuvaju se mošti arhiepiskopa Save III (1309-1316). Sa desne strane, uz ikonostas nalazi se Bogorodičin tron na kojoj je novija ikona, čiji je prototip izradio po predanju jevanđelist Luka. Raskošna rezbarija u duhu levantinskog baroka sva je pozlaćena.

Na jednoj slici na tronu prikazano je kako sv. Arsenije Srpski dočekuje ikonu Bogorodice koju je sa Istoka doneo sv. Sava Srpski. Sve slike na tronu izradio je zograf Konstantin sa pomoćnikom Ignjatom iz Velesa 1863. godine, što približno određuje i vreme kada je tron rezbaren.

Crkve Bogorodice, Silazak u ad, četvrta decenija XIV v.

Cela Bogorodačina crkva prekrivena je prvobitnim, prilično dobro očuvanim freskama. Nije očuvan natpis sa tačnom godinom njihovog nastanka, ali nema sumnje da su one iz četvrte decenije XIV veka. Najveći deo ovog posla bio je okončan najkasnije do 1337, kada je ktitor hrama Danilo II umro. O završetku radova izgleda da se starao Danilov naslednik arhiepiskop Joanikije, pa deo fresaka u donjim zonama potiče već iz vremena kada se on nalazio na čelu Pećke patrijaršije.

O Danilovom ktitorstvu svedoči i dragocena kompozicija na zapadnom zidu hrama. Arhiepiskop Danilo II, skromno odeven i sa tonzurom - obrijanim temenom glave - drži model Bogorodičine crkve, kao i priprate, koju je istovremeno podigao. Pritom se gestom ruke obraća starozavetnom proroku Danilu, po kome je dobio monaško ime, i koji takođe pridržava maketu hrama. Prorok preporučuje arhiepiskopa Danila Bogorodici, naslikanoj u jednom otvoru na zidu. Na ovoj jednostavnoj kompoziciji uzdržanog izraza, naročito pada u oči lik Danila II: učeni predvodnik srpske crkve zrači produhovljenošću i unutrašnjom lepotom, a ktitorski model u njegovoj ruci predragocen J'e po svojoj dokumentarnoj vrednosti.

Bogorodičina crkva, sv. Stefan Prvomučenik, četvrta decenija XIV v.

Drugi lik Danila II zaostaje po umetničkom značaju. U ovom slučaju ktitor je naslikan u reprezentativnom ornatu - episkopskom polistravrionu, ali po njegovom licu teško da bi se moglo naslutita da je pred nama jedan od najvećih srpskih književnika srednjeg veka. Freska sa Danilovim likom, uz koga je bio prikazan i sv. Nikola, nalazila se iznad ktitorovog groba na zapadnom zidu, alije 1967. godine uklonjena i prebačena na jugozapadni stubac da bi se otkrila ranije naslikana figura jednog svetitelja. Po tome sudeći, kao i stoga što je Danilo II označen kao svetitelj, misli se da je ovaj ktitorski portret nastao posle njegove smrti, u vreme arhiepiskopa Joanikija.

Među drugim likovima u najnižoj zoni zapažaju se grupe ratnika, svetih vrača i monaha. U oltarskom prostoru u Poklonjenju agnecu prikazan je, sa jasnom namerom, uz ugledne svete oce i sv. Sava Srpski.

U središnjoj zoni crkve živopisci smeštaju ciklus posvećen Bogorodici najužni zid oltara i potkupolnog prostora, što se moglo i očekivati obzirom na hramovno posvećenje. Na suprotnom severnom zidu u srednjem pojasu naslikana su Posmrtna Hristova javljanja. U najvišoj zoni i na svodovima su uobičajene predstave dvanaest Velikih praznika. Među njima posebno pada u oči sa severne strane detaljno opisana scena Hristovog silaska u ad posle vaskrsenja, koja je u istočnom hrišćanstvu zamenjivala Hristovo vaskrsenje.

Bogorodičina crkva, sv. Nedelja, četvrta decenija XIV v.

U kupoli je u vrhu lik Hrista Svedržitelja - Pantokratora. Dobro očuvana Božanstvena liturgija, u kojoj Hristos služi sa anđelima, pojas sa prorocima između prozora, kao i predstave jevanđelista na pandantifima odgovaraju svojim repertoarom ikonografskim običajima prve polovine XIV veka. Ređe se jedino sreće da su uz jevanđeliste prikazane i njihove hrišćanske muze - Premudrosti kao lepi anđeli.

Po svojoj tematici, iako ne i po svom umetničkom dometu, najzanimljivije su male celine smeštene u ugaonim prostorima crkve. U proskomidiji, severno od središnjeg dela oltara, na nepreglednim svodnim površinama naslikan js sasvim sažeto, u četiri kompozicije, život arhiepiskopa Arsenija, naslednika Sv. Save Srpskog na pećkom tronu. I u izboru ove teme ogleda se težnja srpske crkve da uveća ugled i oda poštovanje svojim istaknutim predstavnicima i ujedno proslavi prvog pećkog ktitora. Nasuprot tome u đakonikonu prikazan je popularan ciklus o Jovanu Krstitelju, jednom od najuglednijih starozavetnih ličnosti. Ukratko, u pet kompozicija, opisani su značajni događaji vezani za njegovo ime od Rođenja do Pronalaska svetiteljeve glave.

Riznica, ikona sv. vrača Kuzmana i Damjana sa žitijem 1674.

Posebnu celinu u ansamblu Bogorodičine crkve u Peći sačinjavaju freske u njenom severo-zapadnom prostoru. Pored nekoliko likova u najnižoj zoni, pretežno svetih vrača - lekara, gornje zone posvećene su Bogorodici, patronu hrama. Na svodu, slabo vidljive, su dve scene: Mojsije pred Neopalimom kupinom i Šator svedočanstva - Skinija. Iako ilustruju dva događaja iz burne istorije jevrejskog naroda, oni se prikazuju zbog svoje simbolične vrednosti, jer im se pripisivalo da su simboli Bogorodice, odnosno njene čistote i devičanstva. Niže od ove dve kompozicije prikazana je, najzad, Bogorodica kao hraniteljka siromašnih, kako, preko malog Hrista, hrani uboge koji joj pristupaju; u prenosnom smislu ona ih krepi duhovnim darovima.

Ovo teološko učeno slikarstvo u stilskom pogledu dosta je raznorodno. U ovećoj grupi zografa lako se uočava nekoliko majstora po svom znatnijem udelu pri dekorisanju pećke Bogorodičine crkve. Nekima među njima još uvek su bliski umetnički ideali sa početka XIV veka, drugi nastoje da krenu novim putevima sa promenljivim uspehom.

Slikar jednog dela velikih praznika, posebno Raspeća, Mironosica na grobu Hristovom i Silaska u ad bio je očigledno vaspitavan u nekom ateljeu bliskom majstorima koje je kralj Milutin okupio oko sebe. Dobro proporcionisane figure u ovim kompozicijama brižljivo su slikane, posebno obnaženi delovi njihovih tela, a anonimni autor vešto ume da dočara dramatičnu atmosferu. Klasicistička stilska obeležja strana su majstoru koji je naslikao scene Vaznesenje, Hristos se javlja apostolima iza zatvorenih vrata, Neverovanje Tomino. Otuda se na njegovim likovima malih glava zapaža uznemirenost u pokretu i gestu, volumenu obraća manje pažnje, a dekorativne sklonosti dolaze više do izražaja.

Riznica, rukopis Dioptre, strana sa zastavicom, prva pol. XV v.

Uz ova dva dobra slikara radila su i neki drugi koji su im po znanju bili nedorasli. Srećom, oni manje upadaju u oči, jer su njihova ostvarenja smeštena u zaklonjenijim prostorima (ciklus sv. Arsenija Srpskog, sv. vrači u severo-zapadnom uglu hrama i dr.).

Razdvajanje pojedinačnog udela ipak ne znači da freske u pećkoj Bogorodičinoj crkvi nemaju neke zajedničke osobenosti. Uz malo izuzetaka, oni ne poseduju veća crtačka iskustva, niti prefinjenije osećanje za kolorit. Uprkos ovim slabostima ne bi se smelo reći da je arhiepiskop Danilo II angažovao umetnike nedorasle zadatku - oni su, oprezno prosuđujući, ipak solidni majstori svoga vremena.

Bogorodičina crkva, freske severozapadnog dela crkve, četvrta decenija XIV v.	Bogorodičina crkva, Poklonjenje agnecu, detalj četvrta decenija XIV v.	Bogorodičina crkva,Uspenje Bogorodice, detalj četvrta decenija.
Bogorodičina crkva, Arsenije I Srpski postaje episkop, četvrta decenija XIV v.	Bogorodičina crkva, Rođenje Hristovo, četvrta decenija XIV v.	Bogorodičina crkva, Vaskrsenje Lazarevo, četvrta decenija XIV v.
Bogorodičina crkva, sv. Nikola i Danilo II, srpski arhiepiskop, četvrta decenija XIV v.

Istorija / Ljudi / Duhovnost / Hramovi / Umetnost / Veze
Naslovna / Promena pisma