|
          |
Zuzanna Topolińska (Skopie)O PEWNEJ CHARAKTERYSTYCZNEJ SERBSKIEJ KONSTRUKCJI WYRAŻAJĄCEJ OCENĘ ILOŚCIOWĄ I O JEJ POLSKICH ODPOWIEDNIKACHСто година полонистике у Србији, зборник радова са јубиларног научног скупа, Катедра за славистику Филолошког факултета Универзитета у Београду, Славистичко друштво Србије, Београд, 1996. Sto godina polonistike u Srbiji, zbornik radova sa jubilarnog naučnog skupa, Katedra za slavistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Slavističko društvo Srbije, Beograd, 1996.
Opisując strukturę semantyczną i syntaktyczną słowiańskiej grupy imiennej, przede wszystkim grupy imiennej w języku polskim i w języku macedońskim (por. Topolińska 1974, 1981, 1984) starałam się pokazać, że: a) kategoria oceny (kwantyfikacji) ilościowej stanowi stały składnik struktury semantycznej grupy, oraz, że: b) leksykalne wykładniki tej kategorii są w płaszczyźnie syntaktycznej zgramatykalizowane, tj. zajmują stałą pozycję w strukturze linearnej grupy. Proponowany przeze mnie zapis struktury semantycznej grupy ma postać: RQ(p), gdzie R reprezentuje kwantyfikację referencyjna, Q - ocenę ilościową, zaś p to treści predykatywne związane odpowiednim kwantyfikatorem referencji oraz oceny ilościowej. W dalszym tekście nazywam te treści predykatywne grupą jądrową. Opuszczając nieistotne dla tego tekstu sczczegółowe reguły wypełniania poszczcególnych pozycji możemy stwierdzić, iż leksykalne wykładniki oceny ilościowej lokują się na osi czasu między wykładnikami kwantyfikacji referencyjnej i grupą jądrową. Tak np. w grupach pol. ci trzej weseli studenci, czy srb. ова тројица веселих студената liczebnik (odpowiednio trzej, тројица) znalazł się w sekwencji linearnej po zaimku wskazującym, który w trybie anafory informuje o jednoznacznej identyfikacji (tj. „określoności") referentów grupy (odpowiednio ci, oвu), a przed grupą jądrową, na którą składa się konstytutywny rzeczownik (odpowiednio studenci, студенти) i jego modyfikator przymiotnikowy (odpowiednio weseli, весели). Decyzja wyniesienia leksykalnych wykładników kwantyfikacji ilościowej poza granice grupy jądrowej wymaga komentarza. Kryje się za nią przekonanie, iż treści, które te wykładniki reprezentują, nie mają charakteru predykatywnego. Słuszne wydają mi się sugestie badaczy (o tak różnym skądinąd zapleczu teoretycznym jak Z. Saloni czy A. Wierzbicka), iż ocena ilościowa to konstatowanie relacji zachodzącej między referentem danej grupy imiennej i odpowiednim wyrazem szeregu arytmetycznego jako drugim, abstrakcyjnym, konwencjonalnym terminem danej relacji. Co więcej, podzielam przekonanie (wyrażone m. in. w pracy Wierzbickiej 1969), że ilość jest inherentnym atrybutem wszelkich treści przedmiotowych (tj. treści o prymarnej formalizacji imiennej). Założenia te, dotyczące semantycznej struktury tekstu, znajdują potwierdzenie w wielu prawidłowościach charakterystycznych dla jego struktury formalnej. Por. choćby fakt morfologizacji podstawowej różnicy między jednością i wielością w językach skądinąd wielorakich typologicznie, por. i znaną słowiańszczyźnie morfologizację dualu, por. nieprzypadkowo częstą formalizację wartości Q w postaci rzeczownika i konsekwencje tego faktu dla składni słowiańskiego liczebnika, por. paralelizm wyrażeń typu Było dużo wody z jednej strony i Było siedmiu studentów, z drugiej i ich przewagę statystyczną (nienacechowany status?) w tekstach w stosunku do wyrażeń typu Wody było dużo, Studentów było siedmiu, itp. Ów nienacechowany status zdaje się potwierdzać asymetria typu: l. Byli (sobie) dwaj studenci., 1'. Było (sobie) dwóch studentów., ale tylko: 2'. Studentów było dwóch., i - wyraźnie rzadziej, w drodze wyjątku - 2. *Studenci byli dwaj., itp. Ten przydługi wstęp wydał mi się konieczny, aby przedstawić w najogólniejszych zarysach główne założenia teorii, na gruncie której postaram się przedstawić strukturę i sposób funkcjonowania zapowiedzianej w tytule charakterystycznej konstrukcji serbskiej wyrażającej ocenę ilościową. Mam na myśli dwuczłonową syntagmę imienną typu њих десетак, њих двојица, њих петоро... itp., tj. grupę imienną, której pierwszy człon stanowi synkretyczny G(enetiv)=A(ccusativ) pluralis zaimka tzw. trzeciej osoby он, a drugi człon to liczebnik (zgodnie z polską tradycją terminologiczną liczebnik główny, liczebnik zbiorowy, a także charakterystyczne dla serbskiego formy męskoosobowe typu двојица, тројица..., oraz „przybliżone" typu десетак '+/-10', двадесетак '+/- 20' ...). Dodajmy jeszcze, że w języku serbskim, podobnie jak w polskim, istnieją dwa warianty formy GApl zaimka 3-ej osoby: њих oraz ux, jednak ich dystrybucja różni się od polskiej. O ile w polszczyźnie formy z nagłosowym /ń/ (tj. formy niego, niej..., nich itd.) określamy jako te, które występują po przyimku, odpowiednie serbskie formy wypada określić jako te, które są zdolne wystapić pod akcentem, w pozycji rematycznej (tak określa je P. Piper w swojej nieopublikowanej Gramatyce języka serbskiego). Konstrukcja typu њих двојица, њих две, њих двоје... powstała, jak się wydaje, przez analogię do typu нас/вас двојица, нас/вас две, нас/вас двоје..., i znajduje paralelę w polskich nas/was dwóch, nas/was dwoje, nas/was dwie, a także ich dwóch, ich pięcioro... itp. Paralela nie jest jednak pełna. Serbska konstrukcja ma większy zakres realizacji w terminach kategorii rodzaju (por. serbskie нас/њих две wobec polskich my/one dwie, a raczej nie *nas/ich dwie, itp.), a także odmienną, szerszą dystrybucję (uczestniczy/dominuje w większej ilości relacji przypadkowych[1]. Zanim się na tym skoncentrujemy, powiedzmy jeszcze, że ów szerszy zakres użyć serbskich konstrukcji typu њих двојица (jak нас двојица) w stosunku do polskich ich dwóch (jak nas dwóch) nie przypadkiem chyba kojarzy się z istnieniem serbskich standardowych przymiotników dzierżawczych 3-ej osoby његов, њен, њихов (znanych zresztą mutatis mutandis i innym językom południowosłowiańskim, a w polszczyźnie występujących jedynie w niektórych systemach dialektalnych). Można tu, jak się wydaje, mówić o ogólniejszej tendencji do zapewnienia paralelizmu wykładników 1-ej i 2-ej osoby z jednej i 3-ej osoby z drugiej strony, a to z kolei jest być może efektem stosunkowo późnej standardyzacji. Obecna również na słowiańskiej północy, tendencja ta nie została tam nigdy nobilitowana. Wróćmy jednak do syntaktycznej służby serbskiej konstrukcji typu нас двојица i њих двојица. Ramy tego artykułu nie pozwalają mi przedstawić skomplikowanej i w dużej mierze fakultatywnej wariacji tej konstrukcji w marginalnych relacjach przypadkowych jak dativ, instrumental czy lokativ. Szczegóły, dla tego tekstu niestotne, znajdzie czytelnik m.in. w pracy H. Dalewskiej-Greń (l 991). Sprawą zasadniczej wagi jest dla mnie obecność i dominacja analizowanej konstrukcji nie tylko w „wyjściowych" dla niej relacjach A=G, ale również w służbie nominativu, por. np. Hac двојица смо дошли касно., czy Bac пeтopo никад да дођете!, itp. Por. polskie Nas dwóch przyszliśmy późno, (możliwe jedynie: My dwaj...), czy *Was pięcioro nie przychodzicie i nie przychodzicie, (dominuje: Wy pięcioro...). Por. jednak: *Nas pięciu..., *My pięciu przyszliśmy..., por. też: Przyszło nas tylko dwóch i - chyba wtórne wobec niego - Przyszło tylko nas dwóch., itp. Działa tu w obu językach wielokierunkowa analogia, a niewielka frekwencja interesujących nas konstrukcji sprawia, że bardzo trudno ująć ją w jakieś wyraźne reguły. Pozostaje fakt, że w serbskim typ Hac двојица opanował bez ograniczeń relację nominatywną. Znajdująca się w centrum uwagi serbska konstrukcja њих двојица, њих десетак... występuje w tekstach serbskich w dwu podstawowych funkcjach: 1. -jako grupa imienna uczestnicząca samodzielnie we wszystkich dostępnych takiej grupie relacjach przypadkowych, 2. -jako apozycja w stosunku do drugiej grupy imiennej. Dla Polaka egzotyczna jest ta druga funkcja. Przyjrzymy się im obu po kolei. W obu funkcjach w planie semantycznym członem konstytutywnym konstrukcji jest tzw. zaimek 3-ej osoby, a w planie syntaktycznym - odpowiedni leksem liczebnikowy. W obu funkcjach istnieje pełna analogia w zachowaniu konstrukcji typu њих двојица i нас двојица. Konstrukcja ta stanowi charakterystyczną formalizację zespołu RQ przy klasycznej dla tego zespołu linearyzacji wykładników. Wariacje charakterystyki referencyjnej (anaforyczny odsyłacz do grupy o referentach zidentyfikowanych, lub tylko zindywidualizowanych) oraz charakterystyki ilościowej (ilość jednoznacznie określona, lub tylko przybliżona) są typowe dla tego zespołu kwantyfikatorów[2]. Zleksykalizowane w formach liczebnikowych obu języków cechy /+ masculinum/ czy /+ personale/ są w sposób również typowy skorelowane z identyfikującą charakterystyką referencyjną. l. GRUPA IMIENNA WCHODZĄCA W BEZPOŚREDNIĄ RELACJĘ Z WYRAŻENIEM PREDYKATYWNYM. Zacznę od przykładów: (1) Идемо ми кроз парк кад њих пет(оро) седе и пуше.[3] 'Idziemy przez park, a tu ich pięć (pięcioro) siedzą i palą/siedzi i pali', (2) Сви су отишли кyћu, a њих пет-шест/четворица су чекали аутобус још пола сата. 'Wszyscy poszli do domu, a ich pięć czy sześć (czterech) czekały (czekali) / czekało na autobus jeszcze pół godziny', (3) Иако je било врло хладно, њих двоје-троје су се купали. 'Mimo że było zimno, dwie czy trzy osoby się kąpały', (4) Један ради, a њих десеторица седе у хладу и пију пиво. 'Jeden pracuje, a dziesięciu siedzi w cieniu i piją/pije piwo', por. i: (5) И тако су устанак угушиле цареве снаге. Хиљаде њих платило је то својим животима, хиљаде их је било послато у Сибир... 'I tak wojska carskie zadusiły powstanie, tysiące przypłaciły/przypłaciło to życiem (ew. tysiące powstańców przypłaciło to życiem), a dalsze tysiące zesłano na Sybir...' ... Jak widać z podanych przykładów, a co podkreśla ich przekład polski, „nasza" konstrukcja może mieć w przedstawionym użyciu różną charakterystykę referencyjną. W pierwszych dwu przykładach konstrukcja ta odsyła do zbiorowości, o których uprzednio była mowa. W następnych przykładach mowa o niezidentyfikowanych, a zindywidualizowanych poprzez sytuację, o której mowa, przedstawicielach ogólnej zbiorowości 'ludzie', czy też (przykład 2.) 'uczestnicy zebrania/spotkania, o którym wcześniej była mowa', (przykład 4.) 'robotnicy', (przykład 5.) 'powstańcy', itp. Przykład 3. zasługuje na szczególną uwagę - brak tu elementu anafory, rozpatrywana konstrukcja jako taka odsyła do zbioru 'człowiek'. W polszczyźnie w wypadku referentów zidentyfikowanych pojawia się paralelna morfologicznie konstrukcja typu ich pięć/pięciu/pięcioro, itp., natomiast w pozostałych wypadkach dochodzi do głosu ogólna prawidłowość semantyczna, zgodnie z którą w braku eksplicytnych wykładników tzw. niekreśloności (np. zaimków typu jeden, jakiś...) charakterystykę /+ specific/ sygnalizują wykładniki kwantyfikacji ilościowej (por. o tym szerzej Topolińska 1981, 1984). 2. GRUPA IMIENNA JAKO APOZYCJA.- Wyróżnię tutaj dwie sytuacje zależnie od tego, czy grupę dominująca konstytuuje zaimek osobowy czy appellativum.
(6) Чим смо угледали ватру, скочисмо ми, нас десет(орица), и угасисмо je. 'Jak tylko dostrzegliśmy ogień, pobiegliśmy, nas dziesięciu/dziesięcioro i zgasiliśmy go' - formalizacja ta silniej wypunktowuje informację o tym, kto zgasił ogień, niż ew. wariant bez apozycji: (6') ... скочисмо нас десеторица ... ... '...pobiegliśmy nas dziesięciu...', (7) Петар je разумео талијански, а ми, нас тројица, нисмо. 'Piotr rozumiał włoski, a my trzej/nas trzech - nie', (8) Девојка носи кофер, а ви, десеторица вас, седите и не помажете јој. 'Dziewczyna dźwiga walizkę, a wy dziesięciu, /was dziesięciu siedzicie i nie pomożecie jej!', (9) Идемо ми кроз парк кад они, њих пет(оро), седе и пуше. 'Idziemy przez park, a tu oni, cała piątka, siedzą i palą', (10) Дошао je на плажу, кад се они, њих двоје, већ купају. 'Przychodzę ja na plażę, a tu oni dwoje/oboje już się kąpią'. Interesująca nas konstrukcja we wszystkich przykładach ma charakter ekspresywny - kontekst zawiera moment zaskoczenia, zdziwienia, krytycznej ironii (narzuca się określenie kontekst „admiratywny"!), a „nasza" konstrukcja wzmacnia remat - czy to całą treść grupy imiennej (przykłady 7., 8., 10.), czy też (przykład 9.) - ocenę ilościową. Polszczyzna, jak widać z przekładów, ma tu do wyboru - albo odrzucić apozycję, albo skonstruować ją odmiennie, a utrzymuje ją tylko tu, gdzie brak dominującej grupy imiennej, a odpowiednią informację niesie końcówka czasownika (przykład 6.). 2.2. Grupę dominującą konstytuuje appellativum: (11) Дошли су радници, њих десетак. 'Przyszli robotnicy (a) było ich, myślę, dziesięciu', (12) Позвала сам студенте, њих петоро. 'Wezwałam studentów, pięcioro'. We wszystkich dotychczasowych przykładach referentami analizowanej konstrukcji byli ludzie - elementy zbioru ' człowiek', lub też kwalifikowanych podzbiorów tego zbioru. W grupie 2.2. są jednak również przykłady, kiedy w grę wchodzą inne przedmioty materialne, por. np. (13) Имам лепе блузе, њих десетак. 'Mam ładne bluzki, około dziesięciu', (14) Донели су клупе, њих стотину. 'Przyniesiono ławki, setkę', itp. W tej kategorii przykładów, podobnie jak pod 2.1., analizowana konstrukcja ma funkcję wybitnie rematyczną, jednak w odróżnieniu od serii 2. l. tutaj w remacie stoi właśnie i tylko ocena ilościowa. Polszczyzna reaguje na taki układ treści specjalną konstrukcją zdaniową lub transformą-apozycją, jednak bez elementu zaimkowego. Jako szczególny typ użycia wypada jeszcze wspomnieć konstrukcję, która nazwałabym (2.3.*) „apozycją anaforyczna", por. (15) Позвала сам раднике. Дотли су, њих десетак. 'Wezwałam robotników. Przyszli, a było ich około dziesięciu'. Specyficzny charakter takich układów ujawnia się najlepiej przy porównaniu z nienacechowaną sekwencją zdaniową jak: (15') Позвала сам раднике. Дошло их je десетак. 'Wezwałam robotników. Przyszło ich około dziesięciu'. O ile (15') niesie nienacechowaną informację o liczbie robotników, (15) rozbija tę informację na dwie struktury predykatywne, co pozwala wypunktować rematycznie zarówno fakt przyjścia robotników, jak też ich liczbę. Por. też wyżej komentarz w związku z przykładem (6) - (6'). Kończąc te uwagi chciałabym zaproponować wnioski po dwu liniach: - po pierwsze, syntagmom typu њих десетак, њих иеторо należy się specjalne miejsce w procesie konfrontacji języka serbskiego z pozostałym słowiańskim światem językowym, tak w aspekcie typologicznym, jak i dydaktycznym, - po drugie, omawiana konstrukcja serbska jako typ formalizacji oceny ilościowej zdaje się potwierdzać tezę o argumentowym (a nie predykatywnym) charakterze oceny ilościowej (tj. - w podanym na początku tego tekstu zapisie semantycznym - treści Q). Напомене[1] Przez 'przypadek' rozumiem nie formę morfologiczną imion, lecz relację syntaktyczną zachodzącą między grupą imienną i nadrzędną w stosunku do niej konstrukcją gramatyczną (tj. wyrażeniem predykatywnym lub inną grupą imienną). W związku z tym wyrażenia „przypadek" i „relacja przypadkowa" są dla mnie synonimicznie wymienne. [2] W dość powszechnie dziś przyjętej terminologii angielskiej grupa imienna może być trojako scharakteryzowana referencyjnie, jako / + identified/ (co równoważne z / + definite/) /+ specific/ lub /+ generic/. Przez referencję zindywidualizowaną rozumiem właśnie kategorię /+ specific/. [3] Większość przykładów serbskich wykorzystanych w tym artykule zawdzięczam prof. dr. M. Piżuricy, za co ta drogą najserdeczniej mu dziękuję. Przykład (5) pochodzi z serbskiego Przekładu wspomnień A. Rubinsztajna: A. Рубинштајн, Године моје младости, с енгл. Вера H. Илић, Матица српска 1986, II изд., стр. 138. Literatura cytowanaDalewska-Greń 1991 - Dalewska-Greń H., Selektywna kategoria rodzaju w języku polskim i serbskochorwackim (Analiza konfrontatywna), Instytut Słowianoznawstwa PAN, Monografie Slawistyczne 92, Oficyna Wydawnicza Blitz-Print, Warszawa 1991 Topolińska 1974 - Тополињска З., Граматика на именската фраза во македонскиот литературен јазик, изд. МАНУ, Скопје 1974 Topolińska 1981 - Topolińska Z., Remarks on the Slavic Noun Phrase, Wrocław 1981 Topolińska 1984 - Topolińska Z., Składnia grupy imennej [w:] Gramatyka współczesnego języka polskiego. I. Składnia, Warszawa 1984, ss. 301-389 Wierzbicka 1969 - Wierzbicka A., Dociekania semantyczne, PWN, Warszawa 1969 |