Dejan Ajdačić

Verske razdelnice pravoslavaca i katolika u usmenoj književnosti balkanskih Slovena

Elementi kroz koje jedan narod samospoznaje svoju posebnost su brojni, ali u ovoj prilici pažnja će biti usmerena samo na religiju kao element koji određuje kulture naroda i zajednica. U tekstu "Etnička zajednica, etničko saznanje i neki problemi duhovne kulture", Kiril Čistov sa pravom beleži da velike religije nisu dovele do stapanja više naroda u jedan jedinstven narod određen prvenstveno religijom koju ispoveda (Čistov 1972, SE: 76). On, takođe daje i primere naroda koji ispovedaju više religija, a da njihovo osećanje pripadanja istom narodu nije narušeno. Pored nadetničkih svojstava religija je dovodila i do etničkog udaljavanja i deljenja srodnih naroda i jedinstvenih zajednica, kao i do približavanja naroda iste vere.

Postoje dva suprotna modela reagovanja na versku različitost. Jedan je zasnovan na poštovanju prava drugog da bude različit, dok drugi model počiva na ideji nametanja, navodno manje vrednoj veri ili crkvi, vrednosti koje se zastupaju u sopstvenom veroispovedanju. Ponašanje vernika prema pripadnicima inoverne zajednice je etnopsihološki uslovljeno tipom potčinjavanja vernika autoritetu duhovnih institucija i njihovoj politici prema crkvenim idejama i ustrojstvu one druge vere. Razmimoilaženje svetih tekstova koji se zalažu za razumevanje i opraštanje, sveopštu ljubav, harmoničnu zajednicu, i crkve kao zemaljske institucije koja se ne pridržava najviših duhovnih ciljeva zavisi od konkretne tolerancije ili netolerancije prema drugoj veri.

Odnos među susednim zajednicama je složen zbog postojanja međusobnih sličnosti i razlika, kao i zbog napetosti koja ne mora ali može da izazove njihov stalan i blizak kontakt. Elementi razlikovanja od drugoga postoje na svim nivoima ljudskih komunikacija, ali oni uvek ne izaziva otvorene sukobe. Prisustvo namere da se bezuslovno širi sopstveni pogled na svet i modeli vrednosti izazivaju sukobe grupa i pokreće epsku kulturu pobede i poraza, ugroženosti i prava na nasilje. Crkva kao izvor osećanja razlike jedne zajednice u odnosu na drugu utiče na sveukupan život, ali joj je ipak stalo da ima poseban uticaj na određene segmente života i kulture. Izbor ciljanih segmenata se odražava i u menjanju tradicije zajednice ili naroda. Postavlja se pitanje kako se sama religija menja u okvirima narodne kulture, kao i kako ona menja narodnu kulturu u njenim religioznim i nereligioznim aspektima. I nadalje, kako te novostvorene razlike utiču na odnose naroda različitih veroispovesti?

Katolička i pravoslavna crkve su univerzalnu ideju hrišćanstva razvijali u lokalnim prilikama, stapajući je sa nereligioznim društvenim, političkim, kulturnim, etnopsihološkim odobrnostima balkanskih Slovena. Oni su tokom srednjeg veka usvojili različite veroispovesti i time usadili u međuodnos svojih kultura procese uvećavanja (i umanjivanja) razlika koje proizilaze iz ustrojstva crkvenih verovanja, hijerarhija i obreda. Istočna i zapadna hrišćanska crkva su kroz mnoge vekove, uprkos zajedničkim temeljima, razvijale i dopunjavale razlike u svojim učenjima, obredima i organizaciji crkve. Na Balkanu, kao mestu viševekovnih susreta i sudara više religija, odnos crkava je nesumnjivo uticao na odnose susednih zajednica i naroda. Istočna i zapadna hrišćanska crkva su se prilagođavale istorijskim okolnostima pokušavajući da ojačaju ili sačuvaju svoju moć - najpre selektivno goneći elemente politeističkih paganskih religija Slovena i jeresi, zatim, boreći se za prevlast, a sa dolaskom Turaka čuvajući hrišćanstvo od islama. Kroz istoriju Balkana se menjao položaj religija - od statusa državne do statusa nepoželjne religije, na našim prostorima su delovali misionari i crkveni redovi, pravoslavne crkve su dobijale i gubile svoju samostalnost. Pored delatnosti crkve istoriju religioznih zajednica na balkanskom poluostrvu bitno određuju i pomeranja granice između država i vera, mnogobrojni zbegovi i seobe koji su doveli do nepoklapanjanja granica etničkih zajednica, država i religija. Tako pored pravoslavnih Srba ima i Srba katolika na prostorima unijatskog pritiska u Vojvodini ili dodira sa katoličkom crkvom u Dalmaciji. Veliku većinu Bugara čine pravoslavci, ali u okolini Plovdiva, Svištova i Čiprovaca žive i Bugari katolici (Taševa-Halačeva 1992). Hrvati koji su verski usvojili katolicizam pre konačnog utvrđivanja nacionalnog osećanje su neprestano bili u dodiru sa pravoslavnim Srbima kao etnički bliskim balkanskim i slovenskim narodom, delili su sa njima deo istorije i usmene tradicije.

Protekli su mnogi vekovi od raskola u kojima se katolici i pravoslavci nisu "epski" sudarili na Balkanu. Sa uzdizanjem romantičarskog pojma naroda, i religije kao jednog od elemenata koji ga određuje, tokom XIX veka se razvila jaka delatnost religioznog i etničkog zaokruženja teritorije uz pomoć folklora. Dok su franjevci Martić i Jukić više sledili vukovsku koncepciju narodne poezije, dominikanac Pavlinović i pravoslavac Petranović su se posredstvom narodne pesme žestoko borili za nacionalne političke ideje. Ovde će biti navedeni neki primeri religioznih razlika i sličnosti u folkloru pravoslavaca i katolika.

Epska tradicija, koja pamti mitska bića, heroje, istorijske i pseudoistorijske ličnosti uključuje u svest o kolektivnoj prošlosti i pesme i priče o svecima. Religija jednog naroda pripada njegovoj istoriji, te i epskom pamćenju. Tako se Sveti Sava pojavljuje i kao junak epskih pesama u kojima savladava islamskog velikodostojnika. Retki su stihovi o tipičnim epskim junacima u koje se uključuje religiozna tematika. Pavlinovićeva pesma o Gospi od Vrhpoljca (MH V 8), uz dve njegove varijante, predstavljaju jedine stihove te vrste i svojim sadržajem izazivaju ozbiljne sumnje u autentičnost. Hajduk Radojica se u kamenoj tamnici Knina moli Gospi da ga posle devet godina pusti. Ona mu otvara vrata, a hajduk joj daje toke i zavetuje se da neće više hajdukovati. Luka Ilić u pesmi o Luki Imbrišimoviću u duhu narodne pesme prikazuje sveštenika kako po savetu vile (!) ide u boj protiv Turaka, a posle pobede oblači misničko odelo da se zahvali Bogu i Mariji (Ilić Lovorike: 88-91).

Osećanje zajedništva sa istovernim narodima odražava se kroz zajedničku mitsku geografiju religioznog sveta. U usmenoj tradiciji katolika religiozni centar je vezan za Rim, dok je u pravoslavnoj tradiciji ono raspršeno i vezuje se za Svetu Goru i Rusiju. Petranovićeve ideje o Rusiji kao zaštitnici Srba u Bosni je u svojoj epici razvio pevač Ilija Divjanović (Kilibarda 1974).

Obredno hrišćanska kultura nosi pored opštih obeležja, i određene posebnosti pravoslavnog, katoličkog, protestantskog bogosluženja. Razlike u ritualizovanju godišnjeg i životnog ciklusa (npr.inicijacije devojaka i momaka u prvoj pričesti), razlike u stavu prema bračnom i sveštenom zavetu se odražavaju u razvijenosti crkvenih obreda i folklornih oblika koji ih prate. Različit položaj obrednih radnji ima svog odjeka u usmenoj tradiciji pravoslavaca i katolika. Zapadna crkva je bila upornija u gonjenju paganskih verovanja i obreda. Ona je u većoj meri podsticala karnevalizaciju drevnih obreda i njihove usmene tradicije, koja se tako brže i više približavala pučkoj književnosti. U ophodima pravoslavaca veću važnost su zadržala sveta drveta, dok su kod katolika mnogo rašireniji kipovi Isusa i Marije. U usmenim pesmama pravoslavnih Slovena na Balkanu ima manje crkvenih i pobožnih elemenata.

Posebnosti usmene tradicije katolika i pravoslavaca proizilaze i iz različitog odnosa vernika i sveštenih lica. Tako je sistem hijerarhije i autoriteta crkvenih lica u odnosu na vernike kod katolika razvijeniji, posebno kroz ispovesti i pokajanja, normiranost molitvi, inicijacija. Narodne molitve katolika su vezane za pisanu književnost, dok molitve pravoslavaca češće čuvaju veze sa starijim slojevima kulture. Pokajničke pesme (o Smrti, o grehu, prolaznosti života) kod katolika su naglašeno alegorijski u suprotstavljanju greha i vrlina. Nastale u krugu pučkih bratovština i nižeg klera one nose jednostavnost i naivnost izraza i moralističku poučnost. Katoličke predstave o čistilištu i paklu iz koga se grešnik može spasti večnih muka ne postoje u dogmatici pravoslavaca. Ova razlika se sasvim jasno odražava u folkloru jer kod katolika postoje narodne religizone pesme u kojima se grešnici zahvaljujući Mariji ili svecima oslobađaju muka. Pesme i predanja pravoslavaca su "strožiji" prema grehu i grešnicima, pa ovakvih tekstova nema. U pravoslavnoj tradiciji u dvosmernom mešanju religije i folklora obredi i usmena tradicija su jače vezani za rod i porodicu.

Razlike u imenovanju Boga i Majke božje sasvim jasno ukazuju na pravoslavnu ili katoličku sredinu. U priči o Hristovom životu u folkloru katolika pod uticajem pučke i religiozne književnosti su razvijeniji martirološki motivi. Kod vernika zapadne crkve ima i više pesama i predanja o kultnim mestima i crkvama posvećenih Mariji (sve do Gospe u Međugorju). Praznici godišnjeg ciklusa u hrišćanstvu obeležavaju događaje iz Hristovog života - blagovesti, rođenje, krštenje, raspeće, uskrsnuće i sl. i sinkretički su vezani za starije obrede. Različite u detaljima interpretacije mita o životu Hrista i Bogorodice dovode i do različitih akcenata u svetim praznicima koji obeležavaju te događaje. U praznovanju Božića, kod katolika se sreću religiozne dramske igre vertepi i pesme koje se vezuju za vertepe: Vitleem, O Irodu, Tri kralja (Lahner; Šetka 1969; Bošković-Stulli 1978). Kod Hrvata ophodne povorke se zovu betlehemari, zvezdari (zvezdari u banatskih Srba su nastali pod katoličkim uticajem). Koledanje kod katolika ima razuđeniji repertoar svečarskih pesama vezanih za rođenje Boga: Bog se rodi, Narodil se je kralj nebesi. Kod pravoslavaca koledanje, naravno sadrži elemente praznovanja dobre vesti, ali je naglašenije prisustvo starih porodičnih kalendarskih običaja koji su vezani i za kult mrtvih. Animističko-kultni badnjak izraženiji je kod pravoslavaca, kao i funkcija polažajnika, prvog gosta u kući na dan Božića. Kod katolika božićne kao i uskršnje pesme na narodnom jeziku često su napravljene prema latinskim knjigama.

I katolici i pravoslavci praznuju arhanđele, apostole, evanđeliste, mučenike, crkvene oce. Verovanja o Sv. Nikoli kao zaštitniku mornara, Sv. Arhanđelu kao sudiji mrtvim dušama, Sv. Petru kao ključaru su na sličan način prisutne u folkloru obe crkve. Tako se pesme i predanja o grešnoj majci Svetog Petra koja traži da je sin spase pakla nalaze u folkloru obeju veroispovesti. Univerzalni sižei i motivi se vezuju za različite svece u predanjima o njihovim moćima. Spajanjem sa pričama o delima drugih svetih lica, fabuliranjem memorata o čudesnoj pomoći ili osveti sveca umnožava se broj tekstova o određenom svecu. Specifičnost usmene religijske tradicije jedne zajednice ili naroda se sastoji u kombinaciji različitih funkcija i moći jednog sveca. Niz svetaca pripada samo katoličkom (Franjo, Leonard, Rok, Lucija, Valentin i dr.) ili pravoslavnom "panteonu" (Sveti Sava, Vasilije Ostroški, Sveti Naum, Joakim Osogovski, Jovan Rilski, Prohor Pčinjski, Gavril Lesnovski, posvećeni vladari i crkvena lica, novi mučenici, postradali za turskog vremena, kao Sv.Nikola novi). U liku Svetog Save čiji je kult razvijen kod Srba prepleli su se elementi osnivača hrišćanske duhovnosti, i elementi narodnih verovanja o vučjem pastiru, paganskom božanstvu, osnivaču zanata, iscelitelju, i dr (Čajkanović). U vidovdanskom kultu koji je ugrađen u osnove etnopsihologije Srba prožimaju se paganski slojevi vezani za Vida, predstava o zemaljskom porazu na Kosovu i pobedi za carstvo nebesko, crkveno posvećenje postradalih i narodno prihvatanje preobraženog kulta kneza Lazara. Od ženskih svetaca pravoslavci slave Svetu Petku u čijem kultu su vezana verovanja u sveticu sa paganskim verovanjem u moći lekovitih izvora (Mirković 1922; Popov 1991: 126-145; Marjanović 1993: 106-116).

U dvema crkvama postoji i različit odnos prema demonima. Kod katolika veću važnost ima crkveno lice koje isteruje demone nego vračare i bajalice pravoslavaca. Crkva se time suprotstavlja alternativnim izvorima moći i obezbeđuje sigurniju kontrolu nad tradicionalnom zajednicom. Kada je reč o predanjima i pesmama o demonima njihove varijante se nalaze kod vernika obe crkve. Sačuvani zapisi svedoče samo o prisustvu inkvizicije katoličke crkve u Ugarskoj i Dalmaciji koje u turskim zemljama nije bilo. Maja Bošković-Stulli govori o unošenju inkvizicijsko-teoloških elemenata iz progona veštica u hrvatski folklor (Bošković-Stulli 1991: 124-159), međutim, ti elementi (veštičja mast, noćni sastanci) se nalaze i u narodnim predanjima pravoslavaca. U folkloru katolika predanja često završavaju i ispovešću veštice i njenim odustajanjem od zlih poslova. Kod pravoslavaca je ispitivanje i kažnjavanje veštica više ostalo u "narodnoj" vlasti. Ukoliko bi osumnjičene žene potopljene u vodu počele da se dave to je bio dokaz njihove nevinosti, dok su one koje su ostajale na površini ubijane ili kažnjavane. Nisu svi demoni jednako potiskivani.

Granice katolika i pravoslavaca u narodnim običajima i verovanjima nisu bile čvrste i nepromenljive, iako su se crkve trudile da ih takvim načine da bi zaštitile svoju pastvu od uticaja one druge crkve. Na linijama susreta crkava dolazi i do mešanja običaja - katolici u Slavoniji i Boki su slavili slavu, dok su pravoslavni Srbi u Banatu pravili povorke zvezdara. Katolička crkva je težila da pravoslavce putem unije približi i prevede u katolicizam. U Bugarskoj i Makedoniji katolici kao manjima nisu razvili posebnu obrednost koja ih razlikuje od pravoslavaca, već su pre sačuvali neke tradicionalne elemente stare kulture.

Postojeće razlike u lirskoj i obrednoj kulturi pravoslavnih i katoličkih hrišćana same po sebi ne dovode do masovnih sukoba inovernika, ali ukoliko se one potčine epskom viđenju suseda kao neprijateljske zajednice sa osvajačkim namerama, i lirska i obredna kultura postaju objekt mržnje. Različitost Drugog prividno se vezuje za različito razumevanje božanskog carstva, ali u suštini predstavlja odraz borbe za očuvanje ili širenje carstva zemaljskog. O pretvaranju religioznih razlika u izvor sukoba tek u sferi epske kulture svedoče i ratni sukobi Hrvata i Srba. Tokom drugog svetskog rata u Nezavisnoj državi Hrvatskoj u domobranskim i ustaškim pesmama u narodnom duhu vrhunske vrednosti se vide u katoličkoj veri, Isusu i Mariji, a negativni pol vrednosti se pripisuje pravoslavlju i Srbima. I u pesmama četnika se idealizuje svoja vera i satanizuje i ruži tuđa. Ovaj model verskog razdeljivanja se ponavlja u patriotskim pesmama u ratu Srba i Hrvata devedesetih godina. Ivan Čolović govor mržnje i psovanje druge veroispovesti tumači kao okretanje agresivnih poriva pojedinca izvan sopstvene etničke zajednice (Čolović 1994). Mada se obim folklornih pojava proširio, i u tom novom značenju narodne kulture (uz bitnu dopunu o njenom medijskom stvaranju) važe slične zakonitosti verskog razdeljivanja kao i u tradicionalnoj kulturi.