|
          |
Mirjana Kostić-Golubičić (Beograd)Međujezički homonimi u nastavi poljskog jezika na beogradskoj polonisticiSto godina polonistike u Srbiji, zbornik radova sa jubilarnog naučnog skupa, Katedra za slavistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Slavističko društvo Srbije, Beograd, 1996.
Prve tragove sistematskog proučavanja leksičko-semantičke kategorije međujezičkih homonima na beogradskoj polonistici možemo da pratimo od samih njenih početka. Mada je poljski jezik u Srbiji prvi počeo da predaje Đura Daničić (u okviru svojih predavanja iz srpskog jezika i slovenske filologije, držanih na beogradskom Liceju, kasnije Velikoj školi),[1] početak sistematskog izučavanja poljskog jezika vezujemo za 1895. godinu, kada je ministar prosvete Ljubomir Klerić postavio Radovana Košutića za "privremenog učitelja ruskog, češkog i poljskog jezika i književnosti u Velikoj školi".[2] Prihvativši se ovoga posla i počevši sa radom 25. januara te godine, Košutić je započeo i rad na pisanju prvih udžbenika namenjenih budućim studentima. Tako dobijamo prvo Primere književnog jezika poljskog (1896), zatim Gramatiku poljskoga jezika (1898), druge Primere književnoga jezika poljskog (1901), a zatim slede: Primeri književnoga jezika ruskog (1910), Gramatika ruskoga jezika, II, Oblici (1914), Gramatika ruskoga jezika (književni izgovor) - tzv. petrogradska, štampana u Petrogradu 1919. godine i Gramatika ruskoga jezika. Glasovi, štampana tek 1969. na osnovu jedinog sačuvanog korektorskog primerka. Ovim svojim lingvističkim radovima Radovan Košutić je udario temelje i trasirao dalji razvojni put jugoslovenskoj slavistici. Kao što vidimo, Radovan Košutić je svoju nastavno-naučnu delatnost u oblasti slavističkih nauka započeo objavljivanjem polonističkih dela - prvim i drugim Primerima između kojih je izašla Gramatika. I dok su prvi Primeri književnog jezika poljskog iz 1896. godine sadržali samo tekstove bez ikakve napomena i tumačenja, dotle su se drugi Košutićevi Primeri književnoga jezika poljskog iz 1901. godine sastojali iz dva dela: prvi deo predstavljao je književne tekstove i napomene, kao i biografije autora ovih književnih tekstova, a drugi deo rečnik uz te tekstove (etimološki). Ovim primerima ćemo upravo i posvetiti pažnju. Radovan Košutić je u dosadašnjim radovima naših jezičkih stručnjaka uglavnom bio proučavan kao rusista. O njegovim polonističkim radovima pisala je (sem prof. Živanovića, koji ih je sve pomenuo), prof. Gordana Jovanović (o Gramatici poljskoga jezika iz 1898). Nas će ovde, međutim, interesovati drugo izdanje Košutićevih Primera koji predstavljaju početak proučavanja konfrontativne leksikologije u srpskoj slavističkoj nauci. Za Radovana Košutića je, na njegovom putu od književnosti ka jeziku, u okviru njegovih jezičkih interesovanja leksika bila na prvom mestu.[3] Sam Košutić u Predgovoru drugoga izdanja svojih poljskih Primera kaže: "Ključ knjizi je rečnik. Etimološka tumačenja njegova, za koja su upotrebljavani najbolji izvori, biće vrednom učeniku od velike koristi: na njima će imati prilike da ponovi i utvrdi pravila koja su mu poznata iz nauke o glasovima i iz uporedne nauke o jeziku; rečnik će mu pružiti mnoge lepe primere za razvoj i prenos značenja, a iz etimologije tuđih reči, među ostalim, videće kaku je ogromnu ulogu igrao Zapad u razviću poljske civilizacije, preko kojih je zemalja ona prodirala u Poljsku, itd. Pred rečnikom je spisak reči, koje su jednake ili slične u poljskom i u srpskom jeziku, a sasvim su drugog značenja ili mogu još i nešto sasvim drugo značiti. Na njih treba obratiti osobitu pažnju: pri prevođenju s jednog slovenskog jezika na drugi, tu se najlakše i najviše greši".[4] Izdvajanje, u okviru rečnika, u posebnu grupu "reči, koje su jednake ili slične u poljskom i u srpskom jeziku, a različnog su značenja", predstavlja leksikografsku koncepciju Košutićevu zasnovanu na diferencijalnom metodu prezentiranja i usvajanja leksike genetski i strukturno srodnog jezika. U drugom izdanju poljskih Primera on je postavio osnove svome metodičkom shvatanju koje je kasnije razvio u Predgovoru prve knjige Primera književnoga jezika ruskog u kome kaže: "[...] metodika ruskog jezika za nas (a ovako je i za ostale Slovene kad uče bilo ruski bilo drugi koji slovenski jezik) kazuje se sama sobom: učiti ruski, to znači, u glavnom, učiti značenje nepoznatim rečima, a kod reči, jednakih ili sličnih po obliku, hvatati razliku između svog i ruskog jezika."[5] Košutić je, dakle, čitavih pedeset godina pre pojave prvih značajnih radova iz oblasti međujezičke homonimije eksplicitno izdvojio iz diferencijalnog poljsko-srpskog rečnika ovu kategoriju reči (u to vreme je, otprilike, L. A. Mičatek štampao u Sankt-Peterburgu svoj Differencial'nij serbsko-russkij slovar', čiji veći deo vokabulara čini upravo ovaj sistem leksema, mada ga autor posebno ne pominje).[6] Košutićev rečnik međujezičkih homonima, ili, kako ih on definiše – "reči koje su jednake ili slične u poljskom i u srpskom jeziku, a različnog su značenja", sastoji se od 355 leksema koje je Košutić izdvojio rukovodeći se trima osnovnim kriterijumima navedenim po tačkama: 1. U spisku su samo one reči koje su u ovom rečniku. 2. U obzir je uzeto samo ono značenje koje reč ima u književnom jeziku. 3. Nisu u spisku: a. reči kojima odgovara slična srpska reč, istina drugog značenja, ali provincijalna ili retka, dakle manje poznata ili nepoznata; b. oni složeni glagoli, u kojih je, prema prostima, lako uhvatiti razliku u značenju. Pošto se svih 355 ovako izdvojenih leksema već nalazi u samom Rečniku (i u njemu je za njih data gramatička, semantička i sintaksička struktura uz navođenje porekla gde god je to bilo izvesno), u okviru rečničkog članka nalazimo srpski prevodni ekvivalent uz najčešća restriktivna objašnjenja, tj. ograničenja tipa a ne, a nikad, ali ne (što bi odgovaralo potpunim homonimima), još u, a ne samo, pored, više (što bi odgovaralo delimičnim ili nepotpunim homonimima). Razlike u nominacionim značenjima dveju leksema on ističe u rečničkom članku restriktivnom napomenom glavno značenje. Kao kompletan slavista u to vreme, Košutić je uočio značaj međujezičkih homonima u procesu nastave i prevođenja u dvama slovenskim jezicima (u ruskim Primerima on ih je kasnije obeležavao posebnim oznakama). Takvog svog stava prema ovoj leksičko-semantičkoj kategoriji on se pridržavao sve do kraja svoje nastavno-naučne delatnosti na Univerzitetu, gde je penzionisan 1936. godine, ali je kao honorarni profesor predavao sve do početka rata 1941. godine.[7] Posle drugog svetskog rata nastavljena je nastava poljskog jezika i književnosti na Beogradskom univerzitetu. Predavanja iz poljskog jezika drže, u to vreme, Košutićev učenik Kiril Taranovski (1946-1948) i Krešimir Georgijević, a do 1955. godine na Grupi za istočne i zapadne slovenske jezike radio je kao asistent za poljski jezik i Svetozar Nikolić.[8] Praktičnu nastavu iz poljskog jezika držala je pedesetih godina lektor Jadviga Četić.[9] Iz ovog perioda, nažalost, nemamo skoro nikakvih podataka o nastavi poljskog jezika, tako da ne možemo sa sigurnošću da utvrdimo kakav je bio stav predavača u odnosu na kategoriju međujezičkih homonima i da li su je u nastavi posebno izdvajali ili ne. Posle izvesnog "predaha" (kako je ovaj vremenski period nazvao Radmilo Marojević, govoreći o lingvističkoj rusistici u nas),[10] na beogradsku polonistiku dolazi još jedan Košutićev učenik, profesor Đorđe Živanović. Od 1955. pa sve do odlaska u penziju 1979. godine, profesor Živanović drži, pored predavanja iz poljske književnosti, i predavanja iz poljskog jezika. I profesor Živanović je, kao i njegov učitelj Košutić, svoje bavljenje polonistikom odredio kao put od književnosti ka jeziku. U njegovoj bogatoj bibliografiji manji je broj radova koje možemo svrstati u čisto lingvističke. Od radova vezanih za jezik istaći ćemo samo dva koja se i danas mogu koristiti u univerzitetskoj nastavi. Prvi od tih radova jeste knjiga Poljski u 100 lekcija namenjena širem krugu čitalaca, onima koji žele da nauče poljski, pa, prema tome, pisana sasvim pristupačno, bez ikakvih naučnih pretenzija. Odmah na početku autor je odredio svoj stav prema međujezičkim homonimima kad kaže: "Pri učenju poljskog jezika najopasnije biće one reči koje su po obliku i izgovoru iste kao naše a imaju drukčije značenje".[11] Ili: "[...] moramo biti obazrivi, jer ponekad sličnost može biti klopka za neoprezne".[12] Sličnu misao izrekao je i u predgovoru svojih Poljskih primera, govoreći o Košutićevoj Gramatici poljskoga jezika: "Osnovna zamisao profesora Košutića, koje će se pridržavati i kasnije u radovima ove vrste, bila je primena komparativnog metoda, bilo je neprestano ukazivanje na sličnosti između srpskog i poljskog jezika. Na to ga je navodilo iskustvo da najviše potpuno neshvatljivih grešaka ima u prevodima baš sa srodnih jezika, jer je tada pažnja nedovoljna, a sličnosti često odvode na skrivene stranputice".[13] Poljski primeri profesora Živanovića nastali su po ugledu na Košutićeve Primere književnoga jezika poljskog. Posle izbora književnih tekstova podeljenih na tri dela date su Napomene, zatim Beleške o piscima i Poljsko-srpskohrvatski rečnik. Profesor Živanović nije, za razliku od Košutića, međujezičke homonime izdvojio u posebnu grupu, niti ih je, pak, označio u okviru rečnika. Na njih je ukazivao u Napomenama. Činio je to na različite načine. Na primer: przystojny – pazi, naše pristojan biće poljski: przyzwoity! Ili: niewiasta nije: nevesta! Ili: kipieć – značenje nije kao naše! Ili: woleć – značenje nije kao u našem jeziku! Ili: imać ne znači naše: imati! i sl. Vidimo, dakle, da je on ipak skretao pažnju na ovu kategoriju leksema, ne dajući joj u napomenama prevodni ekvivalent koji se nalazi u rečniku. Na međujezičke homonime je mislio profesor Živanović kada je u predgovoru svojih Primera napisao: "Usled srodnosti našeg i poljskog jezika vrlo često dolazi do težih nesporazuma, ili zato što su razlike u značenju skrivene u fonetski sličnim oblicima, ili pak zato što se konstrukcije iz stranog srodnog jezika lako doslovce prenose u naš jezik, a time se često daju spojevi koji ne odgovaraju duhu našega jezika".[14] Na svojim predavanjima iz poljskog jezika profesor Živanović je uvek ukazivao na razlike u značenjima fonički ili grafički istih ili sličnih reči. Bio je možda ipak više okrenut književnosti nego jeziku, što se može zaključiti iz neminovnog poređenja obe knjige Primera dvojice autora, profesora i njegovog učenika. Sistematičnost sa kojom su oba autora prišla ovoj leksičko-semantičkoj kategoriji ide u prilog Radovanu Košutiću. Ali profesor Živanović time niukoliko nije odstupio od koncepcije svoga učitelja. To se, uostalom, vidi i iz njegovih reči: "Mi smo se u svome radu pridržavali smernica koje je postavio profesor Košutić, ukoliko su nam snage dopuštale, ne samo zato što smo od njega učili kako treba predavati našim ljudima srodne slovenske jezike, najbolje i sa najviše uspeha, nego zato što smo i sami uvereni da je to njegovo shvatanje opravdano i pravilno. Pravilno i opravdano čak i posle mnogih lutanja i novih pokušaja da se dođe do nekakvog savremenijeg načina prenošenja srodnih jezika".[15] Savremeniji način prenošenja srodnih jezika zasniva se danas na dometima pojedinih grana lingvistike koje su se razvile od Košutićevog vremena do danas. U nastavi poljskog jezika međujezički homonimi zauzimaju značajno mesto kao jedan od ključnih problema u procesu učenja poljskog jezika kao stranog i u procesu prevođenja. Za proteklih sto godina razvila se leksikologija kao važna teorijska nauka koja je rezultirala i razvijenom leksikografijom kao njenom praktičnom primenom. Razvila se, takođe, i semantička teorija reči. Uzimajući sve ovo u obzir, možemo samo da konstatujemo da je pristup proučavanju ove leksičko-semantičke kategorije mnogo širi, obogaćen novom terminologijom u odnosu na onu iz Košutićevog vremena (međujezički homonimi kao leksikološki termin, lažni prevodiočevi prijatelji kao prevodilački termin). Međutim, možemo da zaključimo da nekih radikalnih promena i zaokreta u prezentiranju ove kategorije leksema nema, jer je Radovan Košutić udario solidne temelje svojim radovima iz oblasti polonistike daljim uporednim proučavanjima poljskog i srpskog jezika. Komparativno-istorijski (kada je reč o dijahronijskom aspektu istraživanja), diferencijalni odnosno konfrontativni i/ili kontrastivni metod u proučavanju jezičkih pojava ostali su, bar kad je reč o genetski i strukturno srodnim jezicima, do danas neprevaziđeni. U nastavi poljskog jezika danas, Košutićeve "reči koje su jednake ili slične u poljskom i u srpskom jeziku, a različnog su značenja", osavremenjene su novim leksikološkim terminom međujezički homonimi, a kriterijumi po kojima se izdvajaju mogu biti sledeći: 1. formalni, 2. semantički, 3. kriterijum spojivosti, 4. stilistički, 5. kriterijum frekventnosti, 6. tvorbeni, 7. gramatički, 8. kriterijum apsolutne vrednosti reči, 9. kriterijum komunikativne vrednosti reči i 10. prozodijski (fakultativni).[16] Istovremeno, sa leksikološko-leksikografskog aspekta ne bi trebalo obuhvatati analizom sledeće lekseme: 1. reči koje pripadaju različitim vrstama reči, 2. homoforme, 3. nesamostalne vrste reči (predloge, veznike, rečce), 4. reči iz dva jezika koje u svojoj leksičkoj semantici ne sadrže ni jednu zajedničku sememu, čak iako su maksimalno bliske fonetski i grafički, 5. reči iz dva jezika koje su istog porekla, a čije se leksičko značenje, stilska i emotivna karakteristika potpuno poklapaju, 6. reči iz dva jezika od kojih se jedna retko upotrebljava u književnom jeziku, 7. reči iz dva jezika od kojih jedna ili obe predstavljaju neproduktivan tvorbeni tip i model i 8. heteronime koji pripadaju perifernom nominativnom sistemu jednoga ili oba jezika.[17] Napomene[1] Gordana Jovanović, Polonističke studije u Srbiji i "Gramatika poljskoga jezika" Radovana Košutića. [U zb.:] Radovan Košutić i razvoj jugoslovenske slavistike. Slavistički zbornik, knjiga I, Beograd 1986, str. 105. [2] Đorđe Živanović, Prekretne godine Radovana Košutića. Isto, str. 12. [3] O leksikografskom radu Radovana Košutića (opet na rusističkoj literaturi) pisao je Ljubo Milinković: Leksikografski rad Radovana Košutića i savremeni rusko-srpskohrvatski školski rečnici, Isto, str. 85-90. [4] Radovan Košutić, Predgovor. [U:] Primeri književnoga jezika poljskog, Beograd 1901, str. IX. [5] Radovan Košutić, Primeri književnoga jezika ruskog. I. Tekstovi, Beograd 1926, str. IX. [6] Ovaj podatak sam preuzela iz knjige Milane Radić-Dugonjić: Međujezički homonimi i paronimi u ruskom i srpskohrvatskom jeziku, Dečje novine, Gornji Milanovac 1991, str. 13. [7] Đorđe Živanović, Radovan Košutić (1866-1949). [U zb.:] Radovan Košutić i razvoj jugoslovenske slavistike. Slavistički zbornik, knjiga I, Beograd 1986, str. 124. [8] Za ove podatke zahvaljujem kolegi Bogdanu Terziću. [9] Za ovaj podatak zahvaljujem kolegi Uglješi Radnoviću. [10] Radmilo Marojević, Radovan Košutić i razvoj jugoslovenske lingvističke rusistike. [U zb.:] Radovan Košutić i razvoj jugoslovenske slavistike. Slavistički zbornik, knjiga I, Beograd 1986, str. 32. [11] Đorđe Živanović, Poljski u 100 lekcija, Prosveta, Beograd 1971, str. 6. [12] Nav. delo, str. 245. [13] Đorđe Živanović, Poljski primeri, Naučna knjiga, Beograd 1970, str. 8. [14] Nav. delo, str. 10. [15] Nav. delo, str. 8. [16] P. Piper, G. G. Tjapko, Prospekt "differencial'nogo russko-serbskohorvatskogo slovarja" ložnih ekvivalentov (rukopis), str. 24-25. [17] Nav. delo. str. 16-17. |