|
          |
Mila Stojnić (Beograd)Doktorska disertacija profesora Đorđa Živanovića i njegov pristup komparativnim književnim slovenskim studijamaSto godina polonistike u Srbiji, zbornik radova sa jubilarnog naučnog skupa, Katedra za slavistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Slavističko društvo Srbije, Beograd, 1996.
Proučavanje književne istorije i književne teorije u nas ima relativno skromnu tradiciju dugu jedva stotinak godina. Ali, ako ta tradicija i nije tako drevna i duboka, ona počiva na čvrstom temelju čiji je ugaoni kamen misao profesora Bogdana Popovića da predmet nauke o književnosti, tj. književnost sama, ima neprolaznu vrednost. Ta misao glasi: "Sve prolazi: ljudi, društva, narodi propadaju; najumnije naučne teorije i najlepši tehnički pronalasci zastarevaju; slike, statue, palate nestaju jedna po jedna; ni same razvaline ne traju večito; samo knjiga ostaje, večita knjiga o čoveku, njegova Književnost, ukras i uteha, zrak i boja, cvet uma i duše ljudske."[1] Ovu misao je izrekao Bogdan Popović u svojoj pristupnoj besedi na katedri za istoriju svetske književnosti 12. februara 1894. godine, a nešto više od jedne i po decenije kasnije, septembra 1909. godine, njegov mlađi kolega Jovan Skerlić je u predgovoru svojoj "Istoriji srpske književnosti XVIII veka"[2] uveo u srpsku nauku o književnosti i dva tada u evropskoj nauci o književnosti najrasprostranjenija metodska postupka: istorijski i komparativni. On piše: "ja sam preduzeo da uporedo iznesem kako su Srbi primali stranu kulturu i kako su zasnovali svoju modernu književnost. U tome poslu služio sam se istorijskom metodom".[3] Tridesetih godina našega veka prof. Pavle Popović je u svom ogledu o Milovanu Vidakoviću[4] precizirao da je za celovit ogled o književnom predmetu potrebno izvršiti "analizu dela, komparativno istraživanje... istraživanje sredine u kojoj se pisac kretao..."[5] Na taj način, on uvodi, pored komparativnog i istorijskog, još i sociološki metod u proučavanje književnosti. Delo profesora Đorđa Živanovića Srbi i poljska književnost[6], koje je predmet moga izlaganja, nastalo je, po predlogu Pavla Popovića datog profesoru Živanoviću, nekako u isto vreme kada je on pisao svoj ogled o Vidakoviću. Njemu u osnovi leži upravo pomenuta misao profesora Pavla Popovića, koju je prof. Živanović u predgovoru svom delu formulisao ovako: "U proučavanju naše književnosti, kao i svih drugih, važno je pitanje interesovanja pojedinih književnika za razne strane književnosti. Iz tih interesovanja iskristalisaće se književni uticaji. A tek kada se valjano prouče svi književni uticaji, kako kod pojedinih književnih pokreta tako i kod pojedinih pisaca, moći će se pristupiti pravilnom i pravom ocenjivanju književnih dela. Time se rukovodio profesor Pavle Popović dajući nam ovakvu temu za doktorski rad. On je u više mahova video, naročito obrađujući teme iz vremena Omladinskog pokreta, da se o Poljacima i o poljskoj književnosti dosta pisalo kod nas, da se s poljskog dosta prevodilo, katkad više nego s ruskog (ako prevode s maloruskog ne ubrajamo u prevode s ruskog), pa je došao do uverenja da bi se u našoj književnosti mogao potražiti uzrok tome..."[7] Ovaj citat iz dela prof. Živanovića upućuje na nekoliko zaključaka. Prvi i najznačajniji od njih je da je ovaj rad prof. Živanovića bio jedan od prvih pokušaja studioznijeg proučavanja srpsko-poljskih književnih i opštekulturnih kontakata. Drugi je zaključak, na koji ovaj citat navodi, u funkciji prvog i uveliko se oslanja na ovde pomenute pouke koje je za taj posao dao Bogdan Popović, a konkretno su ih primenili u svojim delima Jovan Skerlić i Pavle Popović, i sastoji se u tome da se na rešavanje postavljenog književnog problema primeni istorijski metod, da se o njemu zaključuje na osnovu upoređenja sa istim ili sličnim problemom u drugim književnostima, kao i da se data književna činjenica (delo, pisac, pravac, stilski postupak i sl.) posmatra u kontekstu društva, vremena, sredine u kome je nastala. Postupajući na taj način, tj. primenjujući u izučavanju problema u vezi sa poljsko-srpskim književnim i opštekulturnim odnosima, istorijski, komparativni i sociološki metod, prof. Živanović je došao do zaključka da se "Interesovanje Srba za poljsku književnost razvijalo u zavisnosti od dva vrlo važna činioca: od političkih prilika... i od interesovanja Srba za slovenstvo i slovenska pitanja, pri čemu je interesovanje Srba za poljsku književno dolazilo kao deo mnogo šireg interesovanja za sve slovenske književnosti."[8] Prvi od ova dva razloga, onaj istorijski, odnosno političko-socijalni razlog, uslovio je izlaganje kontinuuma poljsko-srpskih književnih i kulturnih odnosa u njihovoj vremenskoj postupnosti. U tom istorijskom razvoju prof. Živanović izdvaja tri međaša. Kao početnu godinu u uspostavljanju pomenutih veza on uzima 1800. godinu, tj. početak XIX veka, uveren da pre XIX veka kod Srba nije bilo interesovanja za poljsku književnost. Sva prethodna interesovanja za Poljsku kao državu u ovom radu su data u obliku letimičnog pregleda u kome su naznačeni pomeni Poljske i Poljaka u našoj narodnoj poeziji, starim letopisima i naročito u vezi sa porazom u bici kod Varne 1444. godine, koju je poljski kralj Vladislav zajedno sa Jankom Hunjadijem vodio protiv Turaka. "Ovaj poraz hrišćanskog oružja u borbi protiv Turaka tužno odjeknu u srpskom narodu, o čemu svedoči čitav niz narodnih pesama"[9] – piše prof. Živanović. Jedan od rezigniranih odjeka tog događaja sačuvao se u našoj svakodnevnoj upotrebi u izrazu kojim se i dan-danas označava najteži poraz "Propao kao Janko na Kosovu". U to isto vreme, u XV veku su glasove o Srbima do Poljske donosili mnogi srpski putnici i pevači koji su nastojali da u Poljskoj probude interesovanje za borbu protiv Turaka. Delu jednoga od njih, Konstantina iz Ostrovice, pod naslovom Turska hronika će kasnije profesor Živanović posvetiti posebnu studiju. Interesovanje za Poljsku u ta daleka, gluha vremena pobuđivali su i srpski monasi koji su po odobrenju sa najvišeg mesta u Poljskoj prosili u ovoj katoličkoj zemlji milostinju za svoj pravoslavni narod i manastire. U svom zgusnutom pregledu te svojevrsne predistorije poljsko-srpskih odnosa prof. Živanović iznosi pretpostavku da su "Vesti o Poljskoj i Poljacima mogle dolaziti do Srba i unutrašnjosti Balkanskog poluostrva i preko Primorja, dokle su tokom XVI i XVII veka posredstvom katoličke crkve mnogo lakše dopirali glasovi o Poljskoj. O tome svedoče česti pomeni Poljske i Poljaka u primorskoj i dubrovačkoj književnosti. Poljske se sećaju Marko Marulić, Mavro Vetranović... dolaskom isusovaca u Dubrovnik i Dalmaciju u početku XVII veka došla je i priča o dobrom katoličkom kralju Zigmuntu i njegovoj zemlji Poljskoj. I tog poljskog kralja imao je da proslavi niko manji nego Ivan Gundulić u svome Osmanu. Zaključujući taj period, koji je prethodio opadanju moći Poljske u XVIII veku, prof. Živanović preuzima zaključak koji je Konstantin Viskovati izneo u svom delu Pogłosy historji polskiej w epice jugosłowiańskiej[10], u kome se tvrdi da je "Poljska od 1443. godine pa do kraja XVII veka zauzimala u dušama i nadama Južnih Slovena ono mesto koje je od XVIII veka zauzela Rusija".[11] U XVIII veku prof. Živanović beleži najpoznatije srpske putnike kroz Poljsku, koji su u svojim delima ostavili traga o svome boravku u toj zemlji. Među njima su Dositej, Jovan Rajić i Gerasim Zelić. Ističe takođe i prevod s poljskog dela Istorija Barona Cezara, koji je u to doba načinio Gavrilo Stefanović Venclović. Tim sporadičnim, moglo bi se čak reći u izvesnoj meri slučajnim saznanjima, koja su o Poljacima dolazila do Srba i o Srbima do Poljaka, prof. Živanović suprotstavlja karakter njihovih veza u periodu koji on proučava u XIX veku, tj. između 1800. i 1871. godine. U stvari, on sistematski i detaljno obrađuje ove veze u doba koje je u političkom i ideološkom pogledu obeleženo panslavističkim pokretom, a u književnosti epohom romantizma, u kojoj se poljska književnost našla u samom vrhu evropskih književnosti. U razvoju književnih, istorijskih i kulturnih zbivanja u Poljskoj i Srbiji i u njihovim međusobnim odnosima u tih sedam decenija u ovom radu se razlikuju tri faze čiji su međaši godina 1830. i godina 1848. Godinu 1830. prof. Živanović smatra prelomnom zato što je "to godina poljskog novembarskog ustanka, posle kojega sva poljska inteligencija odlazi u emigraciju, a to znači da se odnos Poljaka prema ostalim narodima i državama iz osnova izmenio... Godina 1848. toliko je potresla čitavu Srednju Evropu da je učinila prelom i u duhovnom životu Južnih Slovena...".[12] Srpsko-poljski odnosi su u tim burnim događajima pretrpeli korenite promene jer se vitalni interesi dva naroda u odnosu na zajedničkog okupatora, Austrougarsku monarhiju, s jedne, i Rusiju, s druge strane, nisu poklopili. Vreme posle 1848. pa sve do 1871. godine predstavlja treću fazu u razvoju naših uzajamnih odnosa sa Poljskom. Ta faza je u Poljskoj obeležena ustankom 1863. godine, a u srpskim zemljama Omladinskim pokretom i demokratskim idejama. Od tada se poljsko-srpski odnosi već uveliko mogu pratiti u srpskoj publicistici ("Srpske novine", "Srpski dnevnik", "Srbobran'', "Vidovdan", "Sedmica", "Vila" i dr.). Pošto su tokom svih ovih, sedamdeset godina veliki delovi Poljske bili u sastavu ruske imperije, to su ovim istraživanjem posebno obuhvaćeni i odnosi Rusije i Srba. C druge strane, deo poljskih kao i deo srpskih zemalja je bio u sastavu Austrougarske monarhije, pa su neposredni kontakti između Poljaka i Srba neretko išli preko Beča i Moskve. Sve to, kao i autorovo koncepcijsko opredeljenje, koje je istorijskom pristupu dalo prednost, uslovilo je da se u strukturi ove monografije na početku svakog od tri dela nađe podrobne izlaganje istorijskih, kao i opštih političkih i društvenih prilika u Poljskoj i Srbiji. Posle toga izlažu se prilike u kulturi, u čemu književnost ima pravo i najprostranije mesto. Iz prikaza prvog perioda (1800-1830) vidi se da je to doba "obeleženo samo pojedinačnim interesovanjima" za poljsku književnost. Među tim interesovanjima pojedinaca ističe se kao početni datum jedan memoar mitropolita Stratimirovića ruskom caru Aleksandru I upućen juna 1804. godine, koji je najpre došao u ruke ruskom ministru inostranih dela po nacionalnosti Poljaku, Adamu Čartoriskom, vatreno zainteresovanom za razvijanje slovenske uzajamnosti, koji se kod cara zdušno založio za srpsku stvar. Šira obaveštenja o poljskoj književnosti kod Srba vezuju se za "Novine srpske" i "Letopis"', odnosno za rad Matice srpske. Pri tome se u vezi sa ovim javnim glasilima ističe uloga Jerneja Kopitara i Georgija Magaraševića. Za ime Magaraševića vezuje se i prvi prevod jedne pripovetke sa poljskog, koji je najverovatnije sačinjen preko nemačkog prevoda, jer Magarašević nije znao poljski. U to doba nešto življe interesovanje manifestuje se prema poljskom jeziku u delatnosti Pavla Šafarika i u neposrednom kontaktu Jerneja Kopitara i upravnika Dvorske biblioteke u Beču, Poljaka Juzefa Osolinjskog. Ta veza je verovatno doprinela da 1820. godine i Vuk Karadžić bude izabran za člana Učenog društva u Krakovu. Za period 1830-1848. karakterističan je široki razmah pokreta za slovensku uzajamnost u kome jednu od najaktivnijih uloga igra Slovak Jan Kolar koji je bio veoma blizak peštanskim Srbima, a preko njih je održavao veze i sa celim Srpstvom. Interesovanje Srba za Slovenstvo bilo je utemeljeno na nekim istorijskim činjenicama sa kojima su se Srbi upoznavali uglavnom preko s poljskog prevedene na srpski jezik istorije Rakovjeckog i Maćejovskog. U upoznavanju slovenskih književnosti u našoj sredini su najznačajniji i najkvalifikovaniji doprinos dala predavanja o slovenskim književnostima koja je u Parizu održao tada već u evropskim razmerama proslavljeni poljski pesnik Adam Mickjevič. Romantičarski zanos Mickjeviča naišao je pa plodno tle naročito u slovenskom omladinskom pokretu okupljenom oko Ljudevita Štura. Mickjevičeva borbena pesma Oda mladosti postala je neka vrsta himne sveukupne slovenske omladine. Romantičarske ideje i romantičarska težnja ka slobodi i ravnopravnosti naroda, koje su dominirale evropskom književnošću toga doba, odgovarale su borbenom raspoloženju Poljaka, Srba, Čeha i Slovaka, tj. onih slovenskih naroda koji su bili raskomadani među Rusijom, Pruskom i Austrougarskom. Izraz tih ideja bio je naročito snažan y, u to doba na evropskom nivou razvijenoj, poljskoj književnosti. Naše čitaoce su posebno zainteresovali junaci pripovedaka Mihala Čajkovskog, borci za slobodu, romantični epski junaci. Zbog tih svojih osobina pripovetke Mihala Čajkovskog bile su prvi prozni prevodi direktno sa poljskog na srpski jezik. Kada je godine 1863. ponovo buknuo ustanak u Poljskoj, Svetozar Miletić je u ime srpskog javnog mnjenja uzeo u odbranu Poljake od Rusa. Posle ugušenja toga ustanka u Srbiju dolazi veliki broj izbeglica iz Poljske, među kojima i književnik Zigmunt Milkovski, kod nas poznatiji pod imenom Teodor Tomaš Jež, koji se u svojim memoarima seća topline i iskrenog prijateljstva na koje je naišao među Srbima. Krajem šezdesetih godina (1867-1871) agencija za štampu pri turskoj vladi u Carigradu koju je vodio Poljak Tadeuš Okša-Ožehovski, slala je kao svoje dopisnike u Beograd Poljaka Karola Pjenjkovskog, Vladislava Kozlovskog i V. Kolačkovskog. Pjenjkovski je tada napisao jednu knjižicu o Crnoj Gori, a Stojan Novaković je preveo i objavio u "Vili" njegovu pesmu Spavanje Crnojevića Ive. Kozlovski je u poljskom časopisu "Mruwka" objavio nekoliko pisama iz Beograda u kojima govori o slovenskim osećanjima kod Srba i o njihovom rusofilstvu za koje kaže da će trajati dok Srbi budu ubeđeni da im panslavizam neće doneti i gospodstvo Rusije. U tom slučaju oni bi se lako odrekli svoga rusofilstva. Srbi se ne mogu zavesti – zaključuje on. U drugim pismima Kozlovski je pisao i o našoj književnosti, posebno se pohvalno izražavao o Gorskom vijencu, pisao je i o suđajama i drugim narodnim verovanjima i pokazao da dobro poznaje naše narodne pesme i pripovetke. Posebno su poetični i topli njegovi opisi predela kroz koje je prošao na putu Dunavom i kopnom od Beograda do Majdanpeka. U pitanjima umetnosti imao je vrlo visoke i stroge kriterijume. Tako pesmi Ljube Nenadovića u kojoj je snažno došlo do izražaja Nenadovićevo polonofilstvo, uprkos pohvalama koje Nenadović izriče Poljacima, Kozlovski kratko presuđuje: "ova pesma s umetničkog gledišta nema nikakve vrednosti". Simpatijama Srba za poljski ustanak, kao i neposrednom poznanstvu sa Poljacima u emigraciji, verovatno treba zahvaliti što se 1864. godine ustanovljuje saradnja između Matice srpske i Srpskog učenog društva, sa jedne, i odgovarajućih poljskih institucija, s druge strane. U isto vreme prevodi poljske proze Teodora Tomaša Ježa i Zaharjasjeviča donosili su do nas nova strujanja u poljskoj književnosti koja su vodila u pravcu realizma. Prof. Živanović taj smer ne prati. On se zaustavlja na romantizmu. Taj smer prati njegov daroviti mlađi kolega Stojan Subotin u svojoj doktorskoj disertaciji o T. T. Ježu.[13] Gledano u celini, delo profesora Živanovića Srbi i poljska književnost može se okarakterisati, pre svega, kao kulturno-istorijska studija za koju je književnost poslužila samo kao dokumentacija. Kulturno-istorijske činjenice u svim strukturama njegova rada zauzimaju prvo mesto. U nekom smislu one okupiraju čak i sav prostor ove monografije. Komparativni metod je primenjen samo na kulturno-istorijske, kao i na neke političke i društvene činjenice, samo se te činjenice srpskog i poljskog života upoređuju. U to upoređenje književna dela ne ulaze. Uz to, književni proces i pojave u njemu profesor Živanović prati gotovo isključivo na poljskoj strani, ali tu se on ne upušta u analizu književnih dela, već ostaje na krajnje uopštenim opšteprihvaćenim ocenama. Pri tome su pojave u književnom procesu, pisci i dela tumačeni gotovo isključivo kao posledica pojava u kulturnom, društvenom i političkom životu. U književnosti je ukazano na sličnosti ili podudarnosti do kojih je prirodno moralo doći već zbog istorijske povezanosti sudbina ova dva naroda rascepljena između Rusije i Austrougarske i još više zbog toga što je u to doba u obema našim sredinama u kulturnom, umetničkom, književnom, idejnom, pa čak i u političkom životu dominirao isti jedinstveni duh evropskog romantizma, što se u obe ove sredine u stvarnosti, a ne samo u duhovnoj atmosferi proživljavao "Sturm und Drang" period, što je sve to u celoj evropskoj književnosti rezultiralo sličnim motivima, temama, sličnom tonalnošću, sličnim stilskim formacijama. Profesor Živanović je sve to ovde istumačio istorijskom situacijom i registrovao kao istorijske činjenice i za svaku od ovih dveju posmatranih sredina ponaosob sistematizovao i naučnički objektivno izložio i umirio. Međutim, za buduća komparativna književna istraživanja, a još više za istraživanja tipoloških i genetskih veza među našim dvema književnostima u doba romantizma, kao i za ispitivanje strukture književnih dela nastalih u romantizmu u naše dve književnosti, delo profesora Đorđa Živanovića Srbi i poljska književnost, pisano u najboljim tradicijama pozitivističkog pristupa književnom procesu, predstavlja nezaobilaznu pouzdanu osnovu. Napomene[1] Bogdan Popović, Članci i predavanja o književnosti, umetnosti, jeziku i moralu. SKZ, Beograd, 1932, str. 32. [2] Jovan Skerlić, Srpska književnost u XVIII veku. Šesto, ispravljeno izdanje u redakciji Vladimira Ćorovića. Izd. knjižarnice "Napredak", Beograd, 1923, str. IX. [3] Isto, str. X. [4] Pavle Popović, Milovan Vidaković. Izd. preduzeće Geca Kon, a. d., Beograd, 1934, str. 4. [5] Na istom mestu. [6] Đorđe Živanović, Srbi i poljska književnost (1800-1871), Beograd, 1941. [7] Isto, str. V. [8] Na istom mestu. [9] Isto, str. 2. [10] Konsanty Wiskowatyj, Pogłosy historji polskiej w epice jugosłowiańskiej. Prace Slovanskeho Ustavu, sv. XI, v Prażę, 1933. Isp. Đ. Živanović, nav. delo, str. 2. [11] Đ. Živanović, nav. delo, str. 5. [12] Isto, str. VI. [13] Stojan Subotin, Romani Teodora Tomaša Ježa (Zigmunta Milkovskog) o Jugoslovenima, Beograd, 1966. |