Projekat Rastko : Poljska

Uglješa Radnović (Beograd)

Poljsko-srpskohrvatski rečnik SANU i drugi rečnici ove vrste kod nas i Poljaka

Hronološki pregled

Sto godina polonistike u Srbiji, zbornik radova sa jubilarnog naučnog skupa, Katedra za slavistiku Filološkog fakulteta Univerziteta u Beogradu, Slavističko društvo Srbije, Beograd, 1996.

Kulturne i političke veze Poljske s našim zemljama datiraju još iz najstarijih vremena, o čemu svedoče mnogobrojni zapaženi radovi naših istoričara i istoričara književnosti.^[1] Treba istaći da je prva katedra slovenske filologije osnovana na beogradskoj Velikoj školi davne 1877. godine, u okviru koje je kasnije 1895. počelo izučavanje i poljskog jezika. Razumljivo je što se u tom cilju moralo misliti i na izradu priručnika poljskog jezika, bez kojih se nije mogla uspešno obavljati nastava sa studentima. Tor posla se prihvatio naš istaknuti slavista prof. Radovan Košutić, koji je najpre objavio Gramatiku poljskoga jezika (Beograd, 1898), a kasnije Primere književnoga jezika poljskog (Beograd, 1901), kojima je pridodat mali priručni poljsko-srpski rečnik – "ključ knjizi", kako kaže autor u predgovoru. Ovo je prvi poljsko-srpski rečnik zasnovan na naučnoj metodologiji. Odrednice su objašnjene sa istorijskog aspekta i komparativnim metodom. Daju se etimološka tumačenja reči i upoređuju se s drugim slovenskim jezicima, počevši od staroslovenskog, i sa osloncem na druge indoevropske jezike. Posle toga slede srpski ekvivalenti koji su često propraćeni zanimljivim ilustracijama i uputstvima za prevođenje. Rečniku prethodi spisak reči različitog značenja istovetnih ili sličnih u poljskom i srpskom, koje mogu navesti na pogrešan put prilikom prevođenja tekstova, na šta je ukazivao docnije i prof. Đorđe Živanović u svojim Poljskim primerima.

Kao rezultat plodne kulturne, naučne i ekonomske saradnje Jugoslavije i Poljske neposredno posle Drugog svetskog rata javila se potreba za izradom većih dvosmernih rečnika koji bi zadovoljili potrebe korisnika na obema stranama. Tu svakako spada Hrvatsko-poljski rječnik Julija Benešića (Nakladni zavod Hrvatske, Zagreb, 1949), koji zapravo predstavlja proširenu verziju Hrvatsko-srpsko-poljskog rječnika priloženog njegovoj Gramatici hrvatskog ili srpskog jezika. Ovo delo namenjeno u prvom redu Poljacima, koje obuhvata leksički fond hrvatske književnosti druge polovine XIX i prve polovine XX veka, sadrži preko 66 hiljada odrednica i leksički je bogatiji od Rječnika hrvatskoga jezika F. Ivekovića i I. Broza. Hrvatsko-poljski rječnik obiluje priličnim brojem zastarelih leksema, pokrajinskih reči i provincijalizama kojih obično nema u normativnim rečnicima, a koji su neophodni za razumevanje starijih hrvatskih (a i srpskih) pisaca. Međutim, ovaj Rečnik, nastao na izvorima stare hrvatske leksikografije (Rječnika hrvatskoga jezika Broza i Ivekovića i Rječnika hrvatskoga ili srpskoga jezika JAZU), danas, na kraju XX veka, više ne može u potpunosti zadovoljiti potrebe savremenih korisnika ni na jednoj, ni na drugoj strani. Dobra osobina pomenutog rečnika je u bogatoj zoološkoj i botaničkoj terminologiji protumačenoj latinskim nazivima, što umnogome olakšava razrešavanje terminoloških problema, koji predstavljaju kamen spoticanja za obrađivače.

Dvotomni Słownik serbsko-chorwacko-polski (A-M, N-Ž) Vilima Frančića, prof. Jagjelonskog univerziteta u Krakovu, koji je izdala varšavska Wiedza Powszechna (t. I 1956, t. II 1959, 2. izdanje 1987), prevazilazi obimom prethodni Benešićev rečnik; sadrži, po rečima autora, preko 68 hiljada reči "savremenog srpskohrvatskog jezika iz različitih područja duhovne i materijalne kulture Srba i Hrvata" i namenjen je prvenstveno studentima kao i širem krugu korisnika. Rečnik je rađen na osnovu starijih leksikografskih dela srpskih i hrvatskih - Vukovog Srpskog rječnika, Rječnika JAZU, Rječnika hrvatskoga jezika Ivekovića i Broza, ali su tu zastupljene i pozicije novijeg datuma: Rečnik srpskohrvatskog i nemačkog jezika S. Ristića i J. Kangrge (1928), Rečnik srpskohrvatskog književnog jezika L. Bakotića (1936), kao i Benešićev Hrvatsko-poljski rječnik. Data su oba izgovora ekavski i ijekavski, koje autor pogrešno naziva tzv. beogradskim, odnosno zagrebačkim, ali se ekavski oblici upućuju na ijekavske.^[2]

Frančićev Słownik serbsko-chorwacko-polski nastajao je u pedesetim godinama, u vreme kada nije bilo neposrednih kontakata sa Jugoslavijom iz razloga koji su nam dobro poznati. Autor, nažalost, nije mogao koristiti građu Akademijinog Rečnika srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika, a verovatno i druge savremene leksičke izvore. Međutim, u pogledu leksikografske i gramatičke obrade odrednica, bez obzira na oskudnost frazeologije i ilustrativnog materijala, ovaj Srpsko-hrvatsko-poljski rečnik predstavlja korak napred u poređenju s Benešićevim Hrvatsko-poljskim rječnikom.

Mały słownik serbskochorwacko-polski i polsko-serbskochorwacki Jana Vježbickog, Uglješe Radnovića i Juzefa Hlabiča izdala je takođe Wiedza Powszechna i dosad je doživeo četiri izdanja (1966, 1975, 1985, 1989). Pomenuti dvosmerni rečnik, u kome su izbor reči i leksikografska obrada prilagođeni svakodnevnim potrebama korisnika, sadrži u srpskohrvatsko-poljskom delu 16 hiljada, a u poljsko-srpskohrvatskom 14 hiljada leksema i frazeoloških jedinica, i snabdeven je određenim brojem stručnih termina koji su neophodni za razumevanje pojmova i predmeta iz raznih oblasti nauke i tehnike. Ovaj rečnik, koji treba da olakša poslovne, turističke i druge kontakte, namenjen je poljskim i jugoslovenskim korisnicima, kao i početnicima u učenju poljskog i srpskog jezika.

U ovom kratkom pregledu svakako treba spomenuti poljsko-srpskohrvatski rečnik koji čini sastavni deo Poljskih primera prof. Đorđa Živanovića (Naučna knjiga, Beograd, 1967). Iako malog obima taj rečnik je pouzdan ključ za razumevanje tekstova iz poljske književnosti objavljenih u knjizi. Sve odrednice su snabdevene neophodnim gramatičkim podacima, odnosno nastavcima imeničke i glagolske promene što umnogome pomaže studentima savlađivanje osnova poljske gramatike.

Poljsko-srpskohrvatski rečnik SANU, kome će ovde biti posvećeno više prostora, pripreman je duže vremena timski u Odboru za izradu češko-srpskohrvatskog i poljsko-srpskohrvatskog rečnika. Nosilac projekta je akademik Miroslav Pantić u ime Odeljenja jezika i književnosti, kome Odbor organizaciono pripada. Rad na Rečniku se odvijao u više faza (rađeno je nekoliko verzija i dopunjena je osnovna koncepcija Rečnika). Na njemu su radila dva saradnika autora: Danilka Đurišić i Uglješa Radnović (trenutno radi samo jedan) i tehnički saradnik Zita Jovanović. Prof. Đ. Živanović je daleke 1950, s tadašnjim asistentom poljskog jezika Svetozarem Nikolićem, započeo rad na Poljsko-srpskohrvatskom rečniku u Akademijinom Institutu za istočne i zapadne slovenske jezike i književnosti. Posle organizacionih promena u Odboru za češko- i poljsko-srpskohrvatski rečnik i odlaska prof. Krešimira Georgijevića, upravnika Odbora, za glavnog redaktora Rečnika postavljen je krajem 1968. prof. Živanović. On je svoj redaktorski posao časno i predano obavio do kraja; dao je osnovnu koncepciju obrade i utvrdio metodologiju rada, dogovarajući se uvek s autorima, a njegova jezička inventivnost znatno je doprinela kvalitetu obrade odrednica. Mi, njegovi saradnici, zahvalni smo mu što se prihvatio uredničkog posla u trenutku koji je predstavljao u neku ruku prekretnicu u radu na Rečniku. Nažalost, sudbina mnogih poslenika na polju leksikografije je da ne dočekaju krajnje rezultate svog rada. U rad na Rečniku su se povremeno uključivale i nove snage - mladi diplomirani polonisti sa Filološkog fakulteta, koji su bili angažovani na prekucavanju rečničkog materijala i tehničkim poslovima. Recenzenti Rečnika su s poljske strane prof. dr Zuzana Topolinjska, saradnik Poljske akademije nauka, a u ime SANU akademik Irena Grickat-Radulović, koje su pozitivno ocenile rukopis i dale niz korisnih sugestija i saveta u cilju poboljšanja teksta.

Dvotomni Poljsko-srpskohrvatski rečnik (A-U, P-Ż), prvi rečnik ovakve vrste kod nas, koncipiran je kao veliki dvojezički rečnik enciklopedijskog tipa, po obimu sličan Enciklopedijskom nemačko-srpskohrvatskom rečniku S. Ristića i J. Kangrge i Enciklopedijskom englesko-srpskohrvatskom rečniku S. Ristića, Ž. Simića i V. Popovića. Rečnik je pretežno rađen na osnovu jedanaestotomnog opisnog Rečnika poljskog jezika^[3] u redakciji V. Doroševskog, trotomnog Rečnika poljskog jezika^[4] u redakciji M. Šimčaka, Frazeološkog rečnika poljskog jezika^[5] S. Skorupke, kao i na drugim izvorima, pre svega na velikim poljskim dvojezičkim rečnicima (poljsko-ruskom^[6], poljsko-engleskom,^[7] poljsko-nemačkom^[8]) i njegov je osnovni cilj da najvernije prenese leksički fond i frazeološko bogatstvo poljskog jezika na naš jezik. Iako je to prvenstveno rečnik savremenog jezika, on daje sliku poljskog jezika na rasponu dva stoleća - od druge polovine XVIII do polovine XX veka i naših dana. Ovaj enciklopedijski rečnik broji preko 100 hiljada odrednica sa širokom lepezom značenja, s bogatom frazeologijom, sa razrađenom naučno-tehničkom terminologijom iz mnogih oblasti i s drugim ilustrativnim materijalom. Kao izvori i priručnici za ciljni odnosno srpski jezik u Rečniku su korišćena najvažnija dela srpske leksikografije, u prvom redu Rečnik srpskohrvatskog književnog i narodnog jezika SANU (knj. I-XIV), Rečnik srpskohrvatskoga književnog jezika Matice srpske (knj. I-VI), dvojezički enciklopedijski rečnici nemačko-srpskohrvatski i englesko-srpskohrvatski, kao i niz drugih terminoloških rečnika iz raznih oblasti nauke i tehnike. Celokupna rečnička građa stala je na oko 15 hiljada kucanih stranica, što iznosi 400-450 autorskih tabaka. Rečnik je namenjen širokom krugu korisnika sa našeg jezičkog područja, počevši od naučnih radnika polonista i studenata polonistike do književnih i stručnih prevodilaca, stručnjacima iz raznih oblasti nauke i tehnike koji se služe literaturom na poljskom jeziku, kao i poljskim korisnicima koji prevode tekstove na naš jezik. Poljsko-srpskohrvatski rečnik takođe je opremljen opširnim predgovorom gde su dati istorijat rada i metodološki principi, u kome će radoznali korisnik moći da se obavesti kako je nastajalo ovo delo i koliki je doprinos svih učesnika u njemu. Zatim slede uputstva za korišćenje Rečnika sa osnovnim informacijama o poljskom jeziku, obrasci (paradigme) za promenu imenica, prideva, zamenica, brojeva i glagola kao i korišćena literatura. Na kraju drugog toma priložen je veoma opširan spisak poljskih i drugih stranih skraćenica, ubrajajući i one najaktuelnije koje su dobijene ekscerpcijom dnevne štampe. Desna (srpskohrvatska) strana Rečnika predstavljena je u oba izgovora - ekavskom i ijekavskom i s varijantskom leksikom ali samo u obradi značenja, dok je u ilustrativnom materijalu zastupljena srpska leksika u ekavskom izgovoru. Za ovaj posao je bio zadužen Vlado Đukanović, stručni saradnik Instituta za srpski jezik SANU. Sve odrednice sadrže osnovne gramatičke podatke npr. kod imenica i glagola - nastavke imeničke i glagolske promene: genitiv, lokativ jednine, nominativ, genitiv množine, prvo i drugo lice prezenta, po potrebi treće lice množine prezenta itd. Spomenimo, najzad, da u Rečniku postoje brojni kvalifikatori (etikete) koji ukazuju na domene upotrebe reči (naučne i stručne oblasti), na njihovu stilsko-ekspresivnu vrednost, teritorijalnu, vremensku rasprostranjenost itd.

Pripremljen za štampu, rukopis Poljsko-srpskohrvatskog rečnika, posle autorskog čitanja i unošenja svih ispravki i recenzentskih primedaba, prijavljen je Odeljenju jezika i književnosti, koje je na svome skupu novembra 1992. odredilo komisiju za prijem rukopisa i uvrstilo Rečnik u okvirni izdavački plan Akademije. Međutim, zbog nedostatka finansijskih sredstava potrebnih za štampanje ovako velike publikacije trenutno je odložena predaja Poljsko-srpskohrvatskog rečnika u štampu. Nadamo se da će u dogledno vreme SANU objaviti ovo leksikografsko delo uz materijalnu podršku nadležnih ministarstava Republike i drugih sponzora, bez čije pomoći je danas veoma teško ostvariti neki veći izdavački poduhvat. Duboko smo uvereni da će se i u Poljskoj i kod nas naći donatori koji će pomoći objavljivanje Rečnika, dela toliko potrebnog kulturama naših naroda. Kao što je poznato, bez dobrih dvojezičnih rečnika nema ni uspešne komunikacije među ljudima.

U međuvremenu do predaje rukopisa u štampu u Odboru se pristupilo ekscerpciji najnovije poljske leksike iz poljskih dnevnih i nedeljnih listova ("Gazeta Wyborcza", "Polityka"^[9] itd.), suplementa Rečnika poljskog jezika^[10] (dopuna trećem tomu Šimčakovog Rečnika), iz publikacije Nova poljska leksika,^[11] kao i iz drugih izvora, kako bi se Rečnik što više osavremenio i dobio na aktuelnosti. Smatramo da je ova poslednja dorada građe bila poželjna, budući da je za poslednjih desetak godina u Poljskoj došlo do korenitih društvenih i političkih promena, a naročito u sadašnjem periodu tranzicije zemlje. To se nesumnjivo moralo odraziti na jezik, poglavito na planu leksike, na onom jezičkom sloju koji se najbrže menja. Tako je ekscerpcijom dobijeno oko 1500 novih leksema i značenja, kao i preko 200 frazeologizama i drugih ilustracija, ukupno 5,5 autorskih tabaka. Ceo materijal je poslat na ocenu recenzentu prof. Zuzani Topolinjskoj koja je izvršila selekciju leksičke građe. Sada se u Odboru nova građa ubacuje u već postojeći tekst Rečnika i očekujemo da će ovaj dopunski posao biti obavljen u toku godine, čime će Poljsko-srpskohrvatski rečnik biti konačno kompletiran i spreman za štampu.

U zaključku navedimo jednu mudru misao našeg slavnog i znamenitog pisca Ive Andrića, izrečenu na Međunarodnom kongresu prevodilaca da su "prevodioci najbolji tumači i posrednici u ovom oduvek podeljenom svetu".^[12] Dodajmo tome da su leksikografi takođe "prevodioci" svekolikog leksičkog bogatstva s jednog jezika na drugi, a time i graditelji mostova i posrednici između kultura pojedinih naroda. Štampanje Poljsko-srpskohrvatskog rečnika u skoroj budućnosti bio bi, po našem mišljenju, skroman doprinos i ovoj proslavi stogodišnjice polonistike u Srbiji, tog značajnog jubileja naše slavističke nauke.

Ako se ovom delu često i rado budu obraćali naši polonisti i stručnjaci raznih profila prevodeći poljsku književnost i stručnu literaturu i u njemu nalazili prava rešenja i odgovore - to će biti jedini razlog koji će opravdati i osmisliti dugotrajan i mukotrpan rad autora i drugih saradnika Poljsko-srpskohrvatskog rečnika, spomenutih i nespomenutih, u čije ime sam govorio na ovom skupu.

Napomene

Ovom problematikom se bavi i članak potpisanog: Poljsko-srpskohrvatska leksikografija, Zadužbina, godina III-broj 10, Beograd, maj 1990, str. 5.